Қарақаш наһийәлик парткомға һуҗум қилиш вәқәсиниң тәпсилати айдиңлишишқа башлиди

Уйғур ели хәритиси.

28‏-Декабир, қарақаш наһийәлик парткомға аптомобиллиқ һуҗум қилған 3 нәпәр һуҗумчиниң иккисиниң қарақаш явағ йезисиниң турғуни, йәнә бири җаһанбағ йезисиниң турғуни икәнлики ашкариланди.

Йәрлик даириләрниң радийомизға ашкарилишичә, һуҗумчиларниң явағлиқ иккиси‏-тохтимәмәт турсуннияз вә нурмәмәт турсуннияз ака-укилар икән. Йәрлик даириләр вәқәни “террорлуқ” һуҗум, дәп елан қилди. Әмма һуҗумчиларниң наһийәлик парткомни нишанға елишидики мәқсәт-муддиаси тәрәпсиз мәнбәләр тәрипидин дәлилләнмиди.

Әмма йәрлик даириләрниң шинхуа агентлиқиға билдүрүшичә, аптомобилда партком қорусиға бастуруп киргән пичақлиқ һуҗумчилар бир һөкүмәт кадири билән бир аманлиқ қоғдиғучини өлтүргән. Һуҗумчиларни сақчилар етивәткән. Хитай хәвәрлиридә, һуҗумчиларниң һуҗумда партлатқуч қолланғанлиқини илгири сүргән.

Қарақаштики бир сақчи понкитиниң кәчлик нөвәтчи сақчиси мундақ деди: “у әһвални биз дәп берәлмәймиз, уни соҗаң өзи немә қилиду. Соҗаң һазир пәйчусода бар. Биз кечичә нөвәтчи. )Өлгәнләр( уни соҗаң өзи бир немә демисә, уни бизгә уқтуруш қилмиди. Хәвәр келиглик, мәйәрдә тәйярлиқ қилип немә қилиғлиқ, әмма бу өлгән адәмниң немиси тоғрилиқ хәвәр кәлмиди.”

Қарақаштики бир йәрлик аһалә чаршәнбә күни радийомизға вәқәдә өлгән вә һуҗум қилған адәмләр қандақ адәм, немә болуп партлиған булар һәққидә һечнемә билмәйдиғанлиқини илгири сүрди.

Аһалә: әмди мушундақ уқтум балилардин, әмма һәқиқий әһвални бәкму уқмидим. Мушундақ болуптимиш, дегән гәпләрни уқтум. яриланған, өлүм-йитим ишлирини яқ, яқ, ениқ уқмидим әмди. Өлгини қандақ адәм, һуҗум қилғини қандақ адәм, немә болуп партлиди, бу һәқтә һечнемини уқмаймән.

Мухбир: партлидиму яки машина билән бастуруп кирдиму наһийәлик партком қорусиға?

Аһалә: партлапту, дәмду, бирнемә дегәндәк қилдиғу. (Вәқәдин кейин тутулған, қолға елинған адәмләр) яқ, яқ, униңдинму хәвирим йоқ. (Партлаш авазини) яқ, яқ, аңлимидим. Биз партлаш авазиниму аңлимидуқ. Әмди ашу мәктәпкә барған балилардин мушундақ болуптумиш, дегән гәпни аңлидуқ. Ундақ болған тәпсилий әһвалидин хәвирим йоқ. Йоқ. Ахтуридиған ишларму болмиди.

Хитай һөкүмити бу хил зораванлиқ вәқәлирини террорлуққа бағлисиму, әмма бәзи анализчи вә паалийәтчиләр хитай һөкүмитиниң учурни қаттиқ контрол қилип, бу хил вәқәләрниң террорлуқ яки әмәсликигә тәрәпсиз баһа беришни наһайити мүшкүл әһвалға чүшүрүп қоюватқанлиқини қәйт қилди.

Америка “бейҗиң баһари журнили”ниң баш муһәррири ху пиң әпәндиниң илгири сүрүшичә, қарақаштики һуҗумда диққәт қозғашқа тегишлик бәзи пәрқлиқ нуқтилар мәвҗут.

Ху пиң мундақ дәйду: “биз бурун көргән хәвәрләргә охшашла шинҗаңда йүз бәргән һөкүмәтниң тәкитлишидики бу террорлуқ һуҗуминиң алаһидики, һуҗумчилардин өлгәнләрниң наһайити җиқ болуши, уларниң қарши тәрәпкә салған зиянлириниң наһайити чәклик болушидур. Бу биз дуняниң һәр қайси җайлирида көргән террорлуқ һуҗумлар билән болған түп пәрқи. Буниң өзи униң зади қандақ һадисә икәнликини гуманлиқ қилип қойди. Бу нуқта бизниң диққитимизни қозғашқа әрзийду.”

Чен чүәнго бу йил 8‏-айда уйғур райониға йөткилип келип аманлиқ тәдбирлирини қаттиқ күчәйтиш билән биргә, кадир вә хизмәтчиләрни төвәндики намрат уйғур аилиләр билән туғқанчилиқ мунасивити қуруп, уларниң турмушини яхшилашқа ярдәм қилиш һәрикити башлиди. Әмма униң аманлиқ тәдбири вә туғқанчилиқ сиясити уйғур паалийәтчилириниң қаттиқ тәнқидигә учриди.

Америка уйғур бирләшмисиниң рәиси илшат һәсән әпәнди, қарақаштики вәқәни чен чүәнгониң сияситидин айрип қарашқа болмайду, деди. Униң қәйт қилишичә, хитайниң сиясити уйғурниң қорсиқини тойғузсақ мәсилә һәл болиду, дәйдиған хата чүшәнчә үстигә қурулған.

Илшат һәсән мундақ дәйду: “хитай даим уйғурларниң турмушини яхшилидуқ. Мәсилән, чен чүәнгониң елип барғинидәк туғқан болдуқ, дәп, бир халта гүрүч, икки халта үн, бир кило қой гөшини апирип берип, уйғурларниң турмуши яхши болди, дәйду. ‏(Лекин) худди хәлқарадики көплигән милләтләргә охшаш роһий әркинлик уйғурлар арзу қилидиған, издинидиған нишан. Хитай коммунистлар пәқәт қорсиқини тойқузсақ иш һәл болиду, дәйдиған хата көз қараш вә хата ишәнчидә.”

Илшат һәсән йәнә, хитай һөкүмити өзиниң уйғур сияситини түзгәндә уйғурларниң пикри вә мәнпәәтини көздә тутмайдиғанлиқини, буниң оттурисидики һаңни кеңәйтип, бу хил тоқунушларниң давамлиқ йүз беришигә йол ечиватқанлиқини билдүрди.

Илшат һәсән: “хитайниң уйғур мәсилисини чүшиниши билән уйғурларниң өз мәсилисигә болған тәләпниң арилиқидики бу һаң һазир йоғинаватиду десәк һечқандақ хаталашмаймиз. Бу һечқачан кичиклигини йоқ. Барғансери кеңийип, бу һаң барғансери чоңқурлап меңиватиду. Буниңдики түпки сәвәб, хитай мәркизи һөкүмити бизниң вәтинимизгә сиясәт бәлгилигәндә пәқәт хитай һакимийитиниң мәнпәәти үчүн, йәни мундақ дегәндә, хитай һакимийитини йүргүзүватқан әң үстидики 5 яки 10 кишиниң ой пикри, шуларниң тәпәккури, шуларниң еһтияҗиға қарап бекитиливатиду” деди.

“бейҗиң баһари” журнилидики ху пиң әпәнди болса, уйғур-хитай мунасивитини қандақ тәңшәш чен чүәнго уйғур районида дуч келиватқан җиддий хирис икәнликини көрсәтти.

У мундақ дәйду: “униң (компартийәниң) бурунқи һәр хил чарә-тәдбири икки милләт оттурисидики бу зор бөлүнүш, өз-ара ишәнмәслик, өз-ара надостлуқни кәлтүрүп чиқарди. Бу хил қариму-қаршилиқ у шинҗаңни башқурушта йүзлишидиған мәсилә. Шуңа, у һазирқи һәл қилиш чарилирини оттуриға қойди. Бирақ, сиз баям ейтқандәк 1980‏-йилларда бу чарә-тәдбирләрни қолланмиған болсиму, әмма әйни чағдики милләтләр мунасивити һазирқидин көп яхши иди.

Бу хил қариму-қаршилиқниң давамлиқ күчийип кетишини униң 1989‏-йили 4‏-июн вәқәсидин кейин йолға қойған контроллуқ вә диктатурлуқни күчәйтишидин айрип қариғили болмайду.

Қарақаштики вәқәдин кейин, хитай аманлиқ даирилири пүтүн қарақаш наһийәсини қамал қилип, кәң көләмлик ахтуруш елип барған. Д у қ ниң билдүрүшичә, һазирға қәдәр 34 адәм тутқун қилинған.
Тутқунларниң 14 нәпири қарақаш-қәшқәр йолида, 20 нәпири қарақаш наһийәсиниң өзидә тутқун қилинған.