Уйғур районида қатнаш сақчилириниң зораванлиқи барғансери күчәймәктә

Қатнаш сақчилириниң аһалиләрниң мотсиклит йиғивелиши.

Иҗтимаий таратқулардики учурлардин мәлум болушичә, йеқинқи йиллардин бери уйғур районида қатнаш сақчилириниң зораванлиқи барғансери күчәймәктә, болупму мотсиклит қатарлиқ нөвәттә уйғурлар көпрәк қоллиниватқан қатнаш қораллирини башқуруш саһәсидики бу зораванлиқ асаслиқи сәвәбсиз тосувелиш, сөрәп әкетиш, еғир җәриманә қоюш, шопурға қопал муамилә қилиш һәтта бозәк қилиш қатарлиқ шәкилләрдә ипадиләнмәктә икән. Йеқинда мәлум бир торда елан қилинған бир шикайәтнамидә баян қилинишичә, пичан наһийисиниң лүкчүн базирида мотсиклитларни халиғанчә тутуп соливелиш, җәриманә қоюш омумий әһвалға айланған. Түнүгүн йәнә мәлум бир үндидар топида елан қилинған учурдин көрүлүшичә, үрүмчидики бир қатнаш сақчиси бир кишиниң мотсиклитини һечқандақ кимлик бәлгиси көрсәтмәстин тартип елип маңған, мотсиклит игиси қатнаш сақчисидин исмини сориғинида дәп беришни қопаллиқ билән рәт қилған.

Йеқинда бир торда елан қилинған шикайәтнамидә баян қилинишичә, турпанниң пичан наһийисидә, болупму униң лүкчүн базирида сақчиларниң мотсиклитларни халиғанчә тосуш, тартивелип-солап қоюш вә җәриманә қоюш ишлири көпийип кәткән вә бу пичандики амминиң күчлүк наразилиқини қозғиған. Шикайәтнамидә баян қилинишичә, тартивелинған мотсиклитниң игилири әгәр сақчиханидики тонуш-билишлири арқилиқ йол маңса, мотсиклитини һечқандақ җәриманә төлимәйму әп чиқалиған. Шикайәтнамини язғучи өзиниң қатнаш қораллириниң қаттиқ башқурулушидин нарази әмәсликини, әмма башқурушниң қануний тәртип бойичә болуши керәкликини, буниң сақчиларниң пул тепиш вә яки аммини бозәк қилиш йоли болуп қалмаслиқи керәкликини әскәрткән вә пичан наһийилик алақидар орунларни бу мәсилини сүрүштә қилиш вә хизмәт һоқуқини суйиистемал қиливатқан сақчиларни әдәпләшкә чақирған.

Тордики бу инкасқа алақидар даириләрдин һечқандақ җаваб кәлмигән, шикайәтнамә чиққандин кейин даириләрниң бу шикайәтнамини көргән-көрмигәнлики, мәсилә һәққидә тәкшүрүш елип барған яки бармиғанлиқиму мәлум әмәс; әмма шикайәтнамә тордашларниң күчлүк диққитини тартқан болуп, бу шикайәтнамигә йүздин артуқ инкас йезилған. Инкасларда қатнаш сақчилиридики зораванлиқниң ялғуз пичанда әмәслики, өзлириниң юртлиридиму -уйғур райониниң һәрқайси җайлирида охшашла мәвҗут икәнлики йезилған. Бу инкаслардин биридә, нөвәттә қатнаш сақчилиқ хизмити сақчилар үчүн қисқа вақит ичидә көп пул топлиғили болидиған, бир маашқа тайинип турупму бирқанчә аптомобил вә бирқанчә өй саһиби болғили болидиған “бәрикәтлик кәсип” дәп кинайә қилинған. Инкасларда йәнә, қатнаш сақчилириниң нормалда аваз тониниң алаһидә йүксәк болидиғанлиқи, биликиниң күчлүк болидиғанлиқи тилға елинип қатнаш сақчилиридики зораванлиққа тәнә қилинған. Инкасларда қоллинилған услуптин нөвәттики тор назарәтчилики сәвәблик тордашларниң сақчиларға қарита өз наразилиқи вә ғәзипини толуқ вә әйнән язалмайватқанлиқи мәлум. Нөвәттә қатнаш сақчилиридики Бу хил зораванлиқ Вә амминиң бу зораванлиққа қарита наразилиқи түнүгүн үндидарда тарқалған бир учурда мундақ әкс әткән:

Мотсиклитчи (мотсиклитини тартип әкетиватқан сақчиға): сән ким болисән билип қалай?
Сақчи: мән ашу йәрдә ишләймән.
Мотсиклитчи: исмиң немә сениң?
Сақчи: дәп бәрмәймән!
Мотсиклитчи: дәп бәрмисәң қандақ болиду?
Сақчи: исим өзүмниң исми, халисам дәп беримән, халимисам дәп бәрмәймән.
Мотсиклитчи: ундақта, мәнму ялған формидин бирни кийип келипла хәқниң мотсиклитини тартип әкәтсәм болидикәндә?
Сақчи: мән сәндуңбейдики җявҗиңдүйдә ишләймән. Шу йәргә бар (сақчи мотсиклитни елип маңиду).
Мотсиклитчи: исмиңни дәп бәрмидиң, қарақчидин немә пәрқиң қалди?!

Мана бу вәқә йәни мотсиклитниң күп-күндүздә кимлики намәлум бир қатнаш сақчиси тәрипидин тартип әкетилиш вәқәси үрүмчиниң үчташ тәвәликидә йүз бәргән. Вәқә торда елан қилинғандин кейин, муһаҗирәттики уйғурлар арисидиму күчлүк наразилиқ қозғиди. Бу наразилиқ асаслиқи хитай тәрәпниң сақчиға уйғурлардин хадим қобул қилғанда, униңға йетәрлик дәриҗидә тәлим-тәрбийә вә әхлақ өлчими қоймаслиқи, болупму өз миллитигә йүзсизлик қилалайдиған, өз миллитигә рәһимсизлик қилалайдиған кишиләрни нуқтилиқ һалда таллишиға қарита болуп, уйғур көзәткүчиләр хитайниң бу хил тәдбир арқилиқ уйғурлардики миллий аңниң йетилишини чәкләшкә урунуватқанлиқини илгири сүрүшмәктә. Бу хил қараштики уйғур зиялийлиридин норвегийәдә яшаватқан уйғур сиясий паалийәтчиси, сабиқ адвокат бәхтияр өмәр бу һәқтики қарашлирини билдүрүп өтти.

Униң қаришичә, нөвәттә мотсиклит уйғур районидики қатнаш қораллири ичидә нисбәтән аддий қорал һесаблиниду, аптомобил қатарлиқ чоң типтики қатнаш қораллири нөвәттә асаслиқи хитай көчмәнлириниң қолида. Мотсиклит уйғурларниң аддий иш орунлириға берип келиш вә күндилик сода-сетиқлирини пүттүрүш қатарлиқ ишлирида болмиса болмайдиған бир қатнаш қорали йәни уйғур аһалилириниң бейиши яки ронақ тепишиға түрткә болидиған бир васитә болмастин, пәқәтла бир тирикчилик васитиси. Уйғурларниң мана мушу аддий бир ишләпчиқириш васитисини қоллиништиму һәр хил тосқунлуқларға йолуқуши, уйғур көзәткүчиләр тәрипидин уйғурлар һаятиниң қийинлаштуруш, тирикчилик һәләкчиликигә патурулуш һадисиси дәп қаралмақта.