Җаң чүншйәнни “әң чоң зораван террорчи” дәп мақалә елан қилған җаң хәйтав 19 йиллиқ кесилди

Хитайниң уйғур елидики миллий сияситини әйиблигән, җаң чүншйәнни “әң чоң зораван террорчи” дәп мақалә елан қилған хитай кишилик һоқуқ паалийәтчиси җаң хәйтав уйғур елида 19 йиллиқ қамақ җазасиға учриған.

Әркин асия радиоси хитай бөлүми, бошүн тори, хәлқара мустәқил қәләмкәшләр бирлики қатарлиқларниң хәвәрлиридә илгири сүрүлүшичә, уйғур елидики хитай кишилик һоқуқ паалийәтчиси җаң хәйтав йеқинда “дөләтни ағдурушқа қутратқулуқ қилиш җинайити” үчүн 15 йил, “чәтәлни ахбарат билән тәминләш җинайити” үчүн 5 йил, җәмий 19 йиллиқ қамаққа мәһкум қилинип, 120 миң сомлуқ мал-мүлкини мусадирә қилиш җазаси берилгән.

Хәвәрләрдә тилға елинишичә, хитай кишилик һоқуқ паалийәтчиси җаң хәйтав 2015-йили 26-июн күни “миллий өчмәнлик вә миллий айримичилиққа қутратқулуқ қилиш җинайити” билән тутқун қилинған болуп, кейин униң җинайити “дөләтни ағдурушқа қутратқулуқ қилиш җинайити” қилип өзгәртилгән.

Хитай сотиниң көрсәткән пакитлирида “җаң хәйтав бошүн ториниң мухбири болуп ишлигән” дейилгән. Униң йәнә чәтниң зияритини қобул қилғанлиқиму җинайи пакит қатариға киргүзүлгән. Бирақ униң аяли ли әйҗие мухбирларниң зияритини қобул қилғанда, еригә бекитилгән бу җинайәтләрниң ялған вә пут дәссәп туралмайдиғанлиқини тилға алған. У мундақ дегән: “җаң хәйтав пәқәт бир нәччә еғиз сөз қилған, бир нәччә қетим башқиларниң зияритини қобул қилған, торда бир нәччә парчә мақалә елан қилған. Башқа һечқандақ иши йоқ. Әҗәба, бир нәччә еғиз гәп үчүн 19 йиллиқ кесиветәмду? униң бир еғиз гепи билән һакимийәт ағдурулуп кетәмти? униң бир еғиз гепиниң күчи атом бомбисиниң күчидинму яманму? улардики виҗдан нәгә кәтти?”

Җаң хәйтавниң адвокати ли дүнюң 18-январ күни әркин асия радиоси мухбириниң зиярити қобул қилғанда, “җаң хәйтав үстидики җинайи пакит, пәқәт униң торда елан қилған нәрсилиридинла ибарәт, башқа һечнемә йоқ. Шинҗаң дегән бу җай гоя мустәқил бир падишаһлиққа охшайдикән. Нурғун җәһәтләрдә ичкиридин пәрқлинидикән, һөкүм елан қилғанда уйғур, хитай дәп пәрқләндүрүп олтурмайдикән” дегән.

“бошүн” тори 19-январ бу хусуста елан қилған хәвиридә, җаң хәйтавниң бошүн ториниң мухбири болғанлиқини инкар қилип, униң бошүн торида икки парчә мақалә язғанлиқини, мақалисидә уйғур аптоном райониниң партком секретари җаң чүншйәнниң чишиға тегип қойғанлиқини, нәтиҗидә җяң чүншйәнниң өч алғанлиқини илгири сүргән.

Җаң хәйтавниң бошүн торида елан қилған мақалисиниң бири “җаң чүншйән болса шинҗаңдики әң чоң зораван террорчи” дегәндин ибарәт болған. Йәнә бири, “мениң 4-июн шинҗаң сақчилири тәрипидин қанунсиз тутуп кетилип қамап қоюлуш тарихим” намлиқ әсири болған. У 2012-йили 3-айниң 9-күни язған “җаң чүншйән болса шинҗаңдики әң чоң зораван террорчи” намлиқ мақалисидә, җаң чүншйәнгә җәң елан қилип, җаң чүншйәнниң аталмиш террорчиларни қаттиқ бастуруш сиясити тоғрилиқ униң билән ашкара муназирилишишни халайдиғанлиқини җакарлиған.

Җаң хәйтавниң 19 йиллиқ қамақ җазасиға мәһкум қилиниши, чәтәлләрдики хитай демократлири, кишилик һоқуқ паалийәтчилири һәмдә уйғур зиялилириниңму диққитини қозғиди.

Германийәдики “хәлқара кишилик һоқуқ җәмийити” иҗраийә комитети әзаси манян бу һәқтә зияритимизни қобул қилип “мән җаң хәйтавни яхши билип кәтмәймән, әмма хитайниң миллий сияситидә еғир мәсилә барлиқини билимән. Хитай компартийиси еғизида азсанлиқ милләтләргә ғәмхорлуқ қиливатқанлиқини тәшвиқ қилсиму, әмәлийәттә һәрхил усуллар билән азсанлиқ милләтләр үстидин бастуруш елип бериватиду. Бу бастуруш уйғурлар, тибәтликләрни өз ичигә алиду. Муһим болғини, хитай һөкүмити азсанлиқ милләтләрниң диний етиқад әркинликигә һөрмәт қилмайватиду, уларниң әқәллий кишилик һәқлирини дәпсәндә қиливатиду” деди. Манян сөзидә йәнә шуларни тилға алди: “мениңчә, уйғурлар пәқәт уйғур болғанлиқи үчүнла бастурулуватқини йоқ. Әгәр сән компартийиниң гепини аңлисаң, униңға бойсунсаң, пүтүнләй униңға әгәшсәң вә униң дегини бойичә яшисаң, у сени бастурмайду. Компартийиниң бастуруш нишани болса, охшимайдиған көз қараш, мухалип пикир вә охшимайдиған етиқад. Мисал үчүн, сән бир динға ишәнгүчи уйғур болған болсаң, немигә ишиниш өзүмниң әркинлики, дәп қарисаң, өз етиқадиң билән яшимақчи болсаң, бу чағда сениң һалиң яман болиду, динсизлиқни тәрғиб қилидиған бу гуруһ билән араңда тәбиий зиддийәт туғулиду. Сән етиқад әркинликим бар, йиғилиш әркинликим бар дәп бирқисим кишиләр билән топлишип ибадәт қилисән яки һөкүмәт яқтурмайдиған пикирләрни сөзлишисән, ичиңдики дәртни төкүсән, һөкүмәтниң бесимиға етираз билдүрисән яки компартийиниң зулумиға нарази болисән, бу чағда хитай сениң етиқад әркинликиң билән, пикир әркинликиң билән һесаблишип олтурмайду, бәлки мухалип көз қарашта болғанлиқиң үчүнла сени тутуп солайду. Мана бу компартийидики әң еғир кесәллик. Уйғур кишилик һоқуқ дәпсәндичиликиниң әң аддий мисали. Башқиларниң етиқадиға һөрмәт қилмаслиқ, мәдәнийитигә һөрмәт қилмаслиқ, пикир әркинликигә һөрмәт қилмаслиқ ялғуз уйғурлар вә тибәтликләргила йүргүзүлүватқан сиясәт әмәс, хитай хәлқиниң өзигиму компартийә халимиғанни қилиш, компартийә ишәнмә дегәнгә ишиниш пүтүнләй мәний қилинған.

Германийәдики уйғур зиялийси үмид агаһи әпәнди җаң хәйтавниң 19 йиллиқ қамақ җазасиға мәһкум қилиниш мәсилисиниң нөвәттики уйғур вәтинидики вәзийәтниң нәқәдәр яманлашқанлиқини испатлап беридиғанлиқини тилға алди.

Германийәдики “хитай демократик федиратсийони” ниң рәиси фей ляңюңму бу хусуста зияритимизни қобул қилип, җаң хәйтав делосиниң хитайдики пикир әркинлики таҗавузчилиқиниң юқири чәккә йәткәнликиниң бир дәлили болидиғанлиқини әскәртти. У сөзидә, “әгәр у бир қанчә парчә мақалә үчүн 19 йиллиқ кесилгән болса, бу һәқиқәтәнму еғир кәткән бир җаза. Бу, хитай һөкүмитиниң пикир әркинлики билән җәңгә чүшкәнликиниң дәлили. Бир адәм әгәр ашкара һалда бир милләтни зораванлиқ, террорлуқ һәрикәтлиригә мәқсәтлик қутратмиғанла болса, у адәм язмисида кәткән ундақ-мундақ хаталиқлар үчүн җавабкарлиққа тартилмайду. “дөләтни парчилаш, террорлуқ” дегәндәк қалпақлирини кийдүрүш үчүн, униң садир қилған әмәлий җинайити болуши лазим. Хитай һөкүмити өзиниң дитиға яқмиған қарши пикирдикиләргә һәр түрлүк қалпақларни кийдүрүп җазалаштәк мустәбитликини давамлаштуруватиду. Бу һадисә уйғур, тибәт районлирида техиму еғир” деди.

Мәлум болушичә,  җаң хәйтав өткән әсирниң 90-йиллири дөләт игиликидики карханидики иш орнидин қалдурулғандин кейин, 1995-йили уйғур дияриға келип, телефон картиси тиҗарити билән шуғулланған. Узун бир мәзгил уйғур елидики миллий мәсилә вә хәлқ турмушини көзәткән. Әрздарларға улар учриған һәқсизлиқларни тор бәтләрдә елан қилишқа ярдәмләшкән һәмдә иҗтимаий мәсилиләргә болған мустәқил қарашлирини баян қилған.

2009-Йили, у җамаәт хәвпсизлик органлири тәрипидин “алдамчилиқ гумандари” сүпитидә қамап қоюлуп, икки айдин кейин қоюветилгән. Өткән бир қанчә йилдин бери, һәр қетим һөкүмәт тәрипидин сәзгүр пәйт қиливелинған “икки йиғин” яки “4-июн тйәнәнмен вәқәси”ниң хатирә күни йетип кәлгәндә, җаң хәйтав йәрлик сақчиханиға чақиртилип, “муқимлиқни қоғдаштики нишанлиқ шәхс” қилинип, назарәт астиға елинип кәлгән икән.