Taylandning nongkey musapirlar merkizidin qéchip chiqqan Uyghurlar yene tutulup qalghan

109 Uyghurni taylandtin xitaygha élip mangghan körünüsh. 2015-Yili 9-iyul.

Seyshenbe küni etigen seher sa'et 1-2 lerde, taylandning sherqiy-shimalidiki nongkey musapirlarni tutup turush merkizidiki 10 neper Uyghur musapir yamghur yéghiwatqan we tok ketken pursettin pursettin paydilinip, musapirlar merkizidin qéchip chiqqan.

Tayland saqchi da'irilirining axbarat wasitilirige ashkarilishiche, ular musapirlar merkizining 2 qewetlik binasining ögzisini échip, shu yerdin qéchip chiqqan. Uyghur musapirlirining qéchip ketkenlikini bayqighan saqchilar nongkey rayonida qattiq axturush élip bérip, ulardin 9 kishini yene tutuwalghan. Ular tutulup qalghuchilik bolghan bu arida azraq kem 24 sa'et qéchip yürgen.

Tayland axbarat wasitilirining qeyt qilishiche, ularning 9 nepiri tutulup qalghan bolsimu, emma ulardin birining hazirgha qeder iz-dériki yoq iken. Tayland hökümiti bolsa axbarat wasitilirini bu Uyghur musapirlirining seper menzilige da'ir uchurlar bilen teminleshni ret qilghan.

Tayland köchmenler saqchisining mu'awin komissari chartchay tang iyam tayland axbaratlirigha bergen bayanatida, “Ularning menzilige da'ir détallar dölet bixeterliki kiridu we xelq'ara munasiwetke yatidu” dégen.
Emma tayland da'irilirining Uyghur musapirlirini dawamliq tutup turushi we ulargha uchurlarni qattiq kontrol qilishi d u q ni qattiq bi'aram qilghan. Qurultay bayanatchisi dilshat rishit, taylandtiki Uyghurlarning xeterlik ehwalda turuwatqanliqini eskertip, tayland da'irilirini ularning qéchishigha angliq qarashqa chaqirdi.

Dilshat rishit mundaq dédi: “Bularning qéchishigha aldi bilen tayland insanperwerlik bilen qarash kérek. Ulargha bashqa döletlerdin qéchip kelgen qachaqlargha oxshash mu'amile qilsa xatalishidu. Bularning teqdiri nahayiti xeterlik, xitayning bésimi éghir. (Tayland) uning aldidimu bir türküm (Uyghur)ni mejburi qayturuwetti. Bundaq ehwalda ular özining hayatini qutuldurush üchün her xil yollargha mejbur bolidu. Buni ré'alliq, dep qarash kérek.”

Tayland da'irilirining tayland axbarat wasitilirige bildürüshiche, tayland da'irilirining seyshenbe küni nongkey musapirlar tutup turush merkizidin qachqan bezi Uyghurlarni tutup turuwatqan'gha 2 yildek bolghan.
Ular burun bangkok merkizi musapirlar tutup turush merkizide bolup, bu orun musapirlar bilen toshup ketkechke da'iriler bu 10 Uyghurni bu yil 6‏-ayda taylandning nongkey rayonidiki musapirlar merkizige yötkep kelgen.

Tayland sherqiy-shimal rayonluq köchmenler saqchi bashliqi patipat suban na'ayudya tayland axbaratigha bergen uchurida, bangkok saqchi da'irilirining bu Uyghurlarni özlirige ewetip bergen bolsimu, emma ulargha da'ir héchqandaq tepsiliy uchur bilen teminlimigenlikini bildürüp, “Ular bu tutqunlarni bizge ewetip, ularning isminila berdi, xalas” dégen.

Uning körsitishiche, nongkey musapirlar tutup turush merkizi türmige oxshash sélinmighachqa, Uyghurlar musapirlar qachqanda héchqandaq eswab ishletmigen. U, tutup turush merkizining bixeterlikini kücheytidighanliqini bildürüp, “Biraq biz kishilik hoquqqa xilapliq qilsaq bolmaydu. Ulargha kishen sélip qoyalmaymiz. Chünki, ular tutqun, jinayet gumandari emes”dégen.

Lékin xelq'ara kishilik hoquq teshkilatlirining neziride, tayland musapirlarni tutup turush merkezlirining tesiri unchilik yaxshi emes. Kishilik hoquq közitish teshkilati ilgiri tayland musapirlar merkezlirining shara'iti, da'irilerning musapirlargha tutuwatqan mu'amilisi we musapirlarning uzun mezgil tutup qélinidighanliqini tenqidligen.

D u q bayanatchisi dilshat rishit, tayland hökümitining Uyghur musapirlirini dawamliq tutup turushqa héchqandaq sewebi yoqluqini tekitlep, Uyghur musapirlar peqet xitayning bésimida tutup turuluwatqanliqini, taylandning Uyghur musapirlirini ularni qobul qilishni xalaydighan bashqa döletke yolgha sélip qoyushni telep qildi.

Dilshat rishit: “Taylandning bu mesilide xelq'ara ölchem boyiche ularni 3‏-bir döletke, ular iltimas qilghan döletke yollap bérishini telep qilimiz. Uningdin sirt, bu mesilige taylandning özila emes, xelq'araning jiddiy ariliship, shu balilarni xeterdin qutuldurup 3‏-bir döletke yötkilip bérishigha qurultay elwette dawamliq jiddiy xizmet ishleydu. Hazir ularni peqet xitayning bésimida tutup turuwatidu. Xitay bésimi bolghachqa tayland hökümiti burun bir apiriwetti. Hazir emdi bu mesile taylandqa nahayiti nazuk bir mesile bolup qélip, hel bolmay turuwatidu” dédi.

Tayland hökümiti 2015‏-yili 7‏-ayda az dégende 110 neper Uyghur musapirni xitaygha qayturup bérip, b d t we xelq'ara kishilik hoquq teshkilatlirining qattiq tenqidige uchrighan. U, bu Uyghur musapirlirini xitaygha qayturup bérishtin sel awwal, köp qismi ayallar we balilar bolup 170-180 dek Uyghur musapirni türkiyege yolgha salghan.

Tayland hökümiti Uyghur musapirlirini xitaygha qayturup bérip uzun ötmey uning bangkok sheher merkizidiki bir ibadetxana bomba hujumigha uchrighan. Hujumda 25 adem ölgen, 125 adem yarilan'ghan.

Tayland hökümiti weqening Uyghurlargha chétishliq ikenlikini ret qilghan bolsimu, emma tayland we xelq'ara axbarat wasitilirining hujumning Uyghurlargha chétishliq öch élish herikiti ikenlikini ilgiri sürgen.

Tayland axbaratining qeyt qilishiche, tayland sherqiy-shimal rayonluq köchmenler saqchi emeldari patipat nongkey musapirlar merkizidiki Uyghurlarning qachan tutup turush merkizidin ayrilidighanliqi melum emeslikini bildürüp, ularning qachan ayrilishi “Bu ular baridighan menzil döletke munasiwetlik.... Eger ular bularni almaymiz dése, biz ularni u yerge yolgha salalmaymiz” dégen.