Xitay metbu'atliri 2013-yili Uyghur élida yüz bergen 10 chong weqe heqqide toxtalmaqta

Xitayning “21-Esir iqtisad géziti” de 29-dékabir élan qilin'ghan “Bu yil az dégende 10 qétimliq zorawanliq heriketliri ashkara élan qilindi, uning 9 qétimliqi shinjangda yüz berdi” namliq maqalide, xitay hökümet axbarat organlirining bu yil 10 qétimliq zor weqeni metbu'atqa ashkarilighanliqi, buning ichidiki bir weqening tyen'enménda, qalghan 9 weqening Uyghur élida yüz bergenliki bayan qilinip, bu weqelerde köp sanda xitay saqchilirining ölgenliki körsitilgen. Emma maqale, 30-dékabir yekende yüz bergen saqchi idarisige hujum qilish weqesidin ilgiri yézilghan bolghach, yeken weqesi tilgha élinmighan.

Maqalida 28-öktebir béyjingda yüz bergen tyen'enmindiki partlitish weqesidin sirt, 15-dékabir konisheher nahiyiside yüz bergen saybagh weqesi, 20-awghust qaghiliqta yüz bergen yilqichi weqesi, 23-aprél maralbéshida yüz bergen sériqbuya weqesi, 16-noyabir sériqbuya saqchixanisigha hujum qilish weqesi, 26-iyun pichanda yüz bergen lükchün weqesi qatarliq weqeler eslitilip, xitay jama'et xewpsizlik orgini emeldarining “Biz bundin kéyinki wezipimizning nahayiti japaliq bolidighanliqini éniq bilimiz” dégen ibarisi kirish söz qilin'ghan.

Maqale xitay hökümet xadimliri töligen éghir bedellerni gewdilendürüshni meqset qilghan bolup, ijtima'iy penler akadémiyisining mu'awin bashliqi wu puxu'enning 2010-yili hazirlighan doklatidin neqil élinip, 1990-yilidin 2001-yilighiche ariliqta yüz bergen 200 qétimliqtin artuq zorawanliq heriketliride xitay hökümiti tereptin 162 neperdin artuq xadimning öltürülgenliki, 440 ademning yarilan'ghanliqi misal qilin'ghan. Biraq, 2001-yilidin 2013-yilighiche bolghan 12 yilda yüz bergen téximu shiddetlik qarshiliq heriketliride köp sanda saqchilarning qaza qilghanliqi éytilghan bolsimu, zadi qanchilik hökümet xadimlirining ölgenliki éniq tilgha élinmighan. Uyghur qarshiliq küchlirining zorawanliqqa tayan'ghan heriketlirining 1990-yilidiki 5-aprél barin weqesidin bashlan'ghanliqi, 2008-yilidiki béyjing olimpik weqesidin kéyin küchiyishke bashlighanliqi, shu yili olimpikning aldi-keynidiki 9 kün ichide arqa-arqidin semen yoli weqesi, yamanyar weqesi qatarliq üch qétimliq weqe kélip chiqqanliqi, bolupmu 2009-yili 5-iyul ürümchi weqesidin kéyin, Uyghur pida'iylarning herikitide zor dolqun qozghalghanliqi eskertilgen.

“Bu yil az dégende 10 qétimliq zorawanliq heriketliri ashkara élan qilindi, uning 9 qétimliqi shinjangda yüz berdi” namliq maqale we undin ilgiri élan qilin'ghan “Shinjangda ötken yili 200 qétimgha yéqin zorawanliq weqesi yüz berdi, sherqiy türkistanchilarning singip kirish pilani ashkarilandi” namliq maqale hemde “Tyen'enméndiki jinsüychaw weqesi” qatarliq maqaliler xitay tor betliride élan qilin'ghandin kéyin, qanche minglighan xitaylar bes-beste inkas yézishqan. Inkaslarning 99% ida Uyghur térrorchilirini qilche rehim qilmay qirip tashlash teshebbus qilin'ghan. Beziler “Biri xataliq ötküzse uning uruq jemetidin tartip qirip tashlash kérek”, dése, beziler “Mingni xata öltürüshke boliduki, birni qachurup qoymasliq lazim” dégen. Beziliri “Dawamliq qattiq qol bolush, rehim-shepqet qilmasliq, biri bash kötürse birni öltürüsh lazim” dése, yene beziliri “Chet'eldiki bölgünchi küchlergimu aram bermeslik kérek” déyishken. Emma inkas yazghan10 mingdin artuq bu xelq ichidin héchbiri “Uyghurlar néme üchün mushundaq qilidu? buningda seweb barmu-yoq?” dégen so'alni otturigha qoyup baqmighan. D u q ning yawropa parlaméntidiki wekili, yawropa sherqiy türkistan birliki teshkilati re'isi eniwerjan ependi bu xususta toxtilip, xelq'ara jem'iyetning Uyghur wetinide yüz bériwatqan weqelerning sewebini tekshürüshni telep qilidighanliqini bildürdi.

Uyghurlarning künséri küchiyiwatqan qarshiliq heriketlirige ünümlük taqabil turush üchün, 2001-yili 6-ayda qurulghan shangxey hemkarliq teshkilatida térrorluqqa qarshi turushning muhim téma halini alghanliqi, xitay, rusiye, qazaqistan, özbékistan, qirghizistan, tajikistan qatarliq alte dölet rehbirining “Térrorchiliqqa qarshi turush, bölgünchilikke qarshi turush, diniy esebiylikke qarshi turush ehdinamisi” ge qol qoyghanliqi tekitlen'gen bu maqalide, shi jinpingning 9-ayning 3-künidin 13-künigiche ottura asiyadiki 4 döletke qilghan resmiy ziyariti we bishkekte chaqirilghan shangxey hemkarliq teshkilati yighini esnasida térrorgha qarshi turushni köp qétim tekitligenliki tilgha élin'ghan. 31-Öktebir küni xitay siyasiy qanun komitéti mes'uli méng jyenjuning tashkentke bérip, térrorgha qarshi turush teshebbusini kücheytkenliki, xitay hökümitining 12-ayning 9-10-künliri kabulda afghanistan, pakistan we xitay üch terepning 3-qétimliq di'alogini ötküzüp, térrorgha qarshi turushta pikir birliki shekillendürgenliki, 2014-yili amérika qisimliri afghanistandin chékinip chiqqandin kéyin, ottura asiya rayonlirida zorawanliq heriketliri üchün téximu keng zémin hazirlinidighanliqi, döletning bu pa'aliyetlirining tamamen Uyghur zorawan küchlirige taqabil turushni meqset qilidighanliqi otturigha qoyulghan.