Вукәндики намайишлар зорийип тоқунушқа айланди

Вукән йеза аһалиси демократик сайлам билән сайлап чиққан комитет мудири лин зулйән. 2014-Йили 31-март, гуаңдуң.

Гуаңдуң өлкисиниң луфең шәһири вукән йезисидики аһалиләр 13-сентәбир күни сақчилар билән тоқунушқан. Тоқунуш давамида сақчилар намайишчи аммиға резинкә оқ вә көз яшартқучи бомба ишләткән. Вукән аһалиси 2011-йилидики намайиштин кейин өзи сайлиған йеза башлиқи бир һәптә алдида хитай соти тәрипидин “парихорлуқ” билән әйиблинип кесилгәндин кейин намайиш башлиған иди. Көзәткүчиләр бу вәқә арқилиқ хитай һөкүмити өзиниң диктаторлуқини йәнә бир қетим испатлиди, деди.

Гуаңдуң өлкисигә қарашлиқ вукән йезиси 2011-йили парихор, чирик әмәлдарларға қарши қилған намайиши билән хәлқараға тонулған иди. Шу қетимлиқ намайиштин кейин йеза аһалиси сайлам арқилиқ намайиш йетәкчилириниң бирини өзиниң йеза башлиқи қилип сайлап чиққан. Бу вәқә, хитайда тунҗи қетим демократийиниң маневир қилиниши болғанлиқи үчүн хәлқарадиму бәлгилик тәсир вә диққәт қозғиған. Бирақ, аридин 5 йил өткәндин кейин шу қетим вукән аһалиси өзи сайлап чиққан йеза башлиқи лин зулйән хитай даирилири тәрипидин “парихорлуқ” билән әйиблинип, 3 йиллиқ қамақ җазасиға вә шундақла 200 миң сом җәриманә төләшкә һөкүм қилинған иди.

8-Сентәбир күни фошән шәһиридики сотта берилгән бу һөкүмдин кейин вукән аһалиси йәнә намайиш қозғиған. Наразилиқ намайиши бир һәптидин бери давам қиливатқан болсиму, 13-сентәбир күни хитай даирилири намайишни тарқақлаштуруш үчүн 2-3 миң әтрапида сақчи әвәткән. Вукән аһалисидин елинған мәлуматларға қариғанда, шу күни кечә саәт 3 тин башлап, сақчилар тутқун қилишни башлиған. Йол-йолларда сақчилар чарлашқа қоюлған, қаттиқ бихәтәрлик тәдбирлири елинған. Вукән аһалилиридин бери радийомизға һазир пүткүл йезиниң сақчилар билән тошуп кәткәнликини, һәрқайси йол еғизлириниң тосуветилгәнликини ейтип бәргән. У һазир өзлириниң бихәтәрликидин әндишә қиливатқанлиқини баян қилған.

Мәлум болушичә, хитай даирилири вукән йеза башлиқи лин зулйәнни бу йил 6-айда тутуп кәткән. Кейин хитай дөләт телевизийәси униң парихорлуқ гунаһини бойниға алғанлиқини илгири сүргән. У телевизийидә тарқитилған көрүнүшидә “мән дөләтниң қанунини толуқ билмигәнликим үчүн хәлқниң турмушиға мунасивәтлик қурулуш пиланлири вә коллектипниң ишлирини баһанә қилип туруп парихорлуқ қилдим” дегән. Бирақ вукәнликләр буниңға ишәнмигән. Америкидики вал стрит журнилиға әһвал инкас қилған йезилиқлар “биз һәммимиз униңға ишинимиз, у һәргизму парихорлуқ қилмайду” дегән. Радийомизниң игилишичә, униң туғқанлириму лин зулйәнниң парихорлуқ қилғинини рәт қилған. Шундақла униң телевизийәдә юқиридики бу иқрарни қилишқа мәҗбурланған болуши мумкинликини ейтқан. Америка уйғур бирләшмисиниң рәиси елшат һәсән әпәнди хитайдики вәзийәтни йеқиндин көзитип келиватқан зиялийларниң бири. Уму бу вәқәни хитайниң өч елиш һәрикити деди.

13-Сентәбир күни сақчилар билән аһалиләр оттурисида чиққан тоқунуш хели кәскин болған болуп, әһвал мәлум қилғучиларниң ейтишичә, тоқунуш җәрянида етилған резинкә оқ сәвәбидин нурғун киши яриланған. Бәзи аһалиләр тоқунушниң худди җәң мәйданлириға охшап қалғанлиқини ейтқан. Нәқ мәйдандин тартилған сүрәтләрдә яриланған кишиләрдин қан еқиватқанлиқи, нурғун әслиһәләрниң бузғунчилиққа учриғанлиқи мәлум болған. Вукәнлик аһалиләрдин бири радиомизға қилған сөзидә, сақчиларниң көз яшартқучи бомба ишләткәнликини, резинкә оқ билән кишиләрни яриландурғанлиқини ейтқан. У йәнә мундақ дегән : “силәр бизгә ярдәм қилип буни елан қилип қойсаңлар боптикән. Улар йерим кечидин башлап адәм тутуп һазирғичә 20 дин ошуқ кишини тутқун қилип болди. Һазир һәрбир коча еғизида сақчи бар. Улар намайишчиларға резинкә оқ етиватиду. У тәгсә бәк ағрийдикән. Қан еқиватиду. Кәлгән сақчилар алаһазәл 3000 әтрапида бармикин, ишқилип бәк җиқ, бәк җиқ.”

Мәлум болушичә, шу күни чүш 12:43 өткәндә луфең шәһәрлик җамаәт хәвпсизлик идариси өз тор бетидә уқтуруш чиқирип “луфең сақчи даирилири 13-сентәбир күни вукәндики аз бир қисим қанунсиз йиғилиш қилип қалаймиқанчилиқ чиқарғучиларни қанунға асасән бир тәрәп қилди. Бу кәң хәлқ аммисиниң қоллиши вә ярдимигә еришти. Һазир вукән йезисидики вәзийәт нормаллашти” дегән. Уқтурушта өсәк сөз тарқатқучиларға зәрбә берилидиғанлиқи әскәртилгән.

Илшат һәсән әпәнди радиомизға қилған сөзидә, бу қетимлиқ вәқә арқилиқ хитай һөкүмитиниң өзиниң қәтий демократийини қобул қилмайдиғанлиқини йәнә бир қетим ашкарилиди, деди.

Елшат һәсән әпәнди сөзидә йәнә, вукәндики намайишқа хитай қораллиқ қисимлири қолланған васитә билән уйғур елида йүз бәргән охшаш наразилиқ һәрикәтлиригә хитай қораллиқ қисимлири қайтурған инкас арисидики зор пәрқиму диққәт тартти. У, вукән вә техи йеқинда лйәнйүнгаңда йүз бәргән намайишқа охшаш бундақ зор көләмлик намайишларниң хитайда давамлиқ йүз берип туридиғанлиқини, әмма хитай һөкүмитиниң буларға йәнила кәң қорсақлиқ билән муамилә қилидиғанлиқини, әмма уйғур елида охшаш намайиш йүз бәрсә уни һәқиқий қораллар билән қанлиқ бастуридиғанлиқини ейтти.

Хитайдики хәлқ қурултийиниң мустәқил әзалиридин бири болған яв лифа радийомизға қилған сөзидә, вукәндики бу намайишниң көләм вә тәсир җәһәттин алғанда хитайда көрүлүп бақмиған бир намайишлиқини, әмма хитайда демократийиниң ишқа ешиши үчүн йәнила һөкүмәтниң өзидә ислаһат елип бериши керәкликини әскәрткән. У “хитайда пүткүл системида өзгириш ясаш үчүн, алди билән қанундики өзгиришләр вә ислаһат чоқум мәнбәниң өзидин башлиши керәк. Система алди билән адиллиққа, очуқлуққа шундақла өктичиликкә вә әркин ахбаратқа йол қоюши керәк” дегән.