Wukendiki namayishlar zoriyip toqunushqa aylandi

Wuken yéza ahalisi démokratik saylam bilen saylap chiqqan komitét mudiri lin zulyen. 2014-Yili 31-mart, gu'angdung.

Gu'angdung ölkisining luféng shehiri wuken yézisidiki ahaliler 13-séntebir küni saqchilar bilen toqunushqan. Toqunush dawamida saqchilar namayishchi ammigha rézinke oq we köz yashartquchi bomba ishletken. Wuken ahalisi 2011-yilidiki namayishtin kéyin özi saylighan yéza bashliqi bir hepte aldida xitay soti teripidin “Parixorluq” bilen eyiblinip késilgendin kéyin namayish bashlighan idi. Közetküchiler bu weqe arqiliq xitay hökümiti özining diktatorluqini yene bir qétim ispatlidi, dédi.

Gu'angdung ölkisige qarashliq wuken yézisi 2011-yili parixor, chirik emeldarlargha qarshi qilghan namayishi bilen xelq'aragha tonulghan idi. Shu qétimliq namayishtin kéyin yéza ahalisi saylam arqiliq namayish yétekchilirining birini özining yéza bashliqi qilip saylap chiqqan. Bu weqe, xitayda tunji qétim démokratiyining manéwir qilinishi bolghanliqi üchün xelq'aradimu belgilik tesir we diqqet qozghighan. Biraq, aridin 5 yil ötkendin kéyin shu qétim wuken ahalisi özi saylap chiqqan yéza bashliqi lin zulyen xitay da'iriliri teripidin “Parixorluq” bilen eyiblinip, 3 yilliq qamaq jazasigha we shundaqla 200 ming som jerimane töleshke höküm qilin'ghan idi.

8-Séntebir küni foshen shehiridiki sotta bérilgen bu hökümdin kéyin wuken ahalisi yene namayish qozghighan. Naraziliq namayishi bir heptidin béri dawam qiliwatqan bolsimu, 13-séntebir küni xitay da'iriliri namayishni tarqaqlashturush üchün 2-3 ming etrapida saqchi ewetken. Wuken ahalisidin élin'ghan melumatlargha qarighanda, shu küni kéche sa'et 3 tin bashlap, saqchilar tutqun qilishni bashlighan. Yol-yollarda saqchilar charlashqa qoyulghan, qattiq bixeterlik tedbirliri élin'ghan. Wuken ahaliliridin béri radiyomizgha hazir pütkül yézining saqchilar bilen toshup ketkenlikini, herqaysi yol éghizlirining tosuwétilgenlikini éytip bergen. U hazir özlirining bixeterlikidin endishe qiliwatqanliqini bayan qilghan.

Melum bolushiche, xitay da'iriliri wuken yéza bashliqi lin zulyenni bu yil 6-ayda tutup ketken. Kéyin xitay dölet téléwiziyesi uning parixorluq gunahini boynigha alghanliqini ilgiri sürgen. U téléwiziyide tarqitilghan körünüshide “Men döletning qanunini toluq bilmigenlikim üchün xelqning turmushigha munasiwetlik qurulush pilanliri we kolléktipning ishlirini bahane qilip turup parixorluq qildim” dégen. Biraq wukenlikler buninggha ishenmigen. Amérikidiki wal strit zhurniligha ehwal inkas qilghan yéziliqlar “Biz hemmimiz uninggha ishinimiz, u hergizmu parixorluq qilmaydu” dégen. Radiyomizning igilishiche, uning tughqanlirimu lin zulyenning parixorluq qilghinini ret qilghan. Shundaqla uning téléwiziyede yuqiridiki bu iqrarni qilishqa mejburlan'ghan bolushi mumkinlikini éytqan. Amérika Uyghur birleshmisining re'isi élshat hesen ependi xitaydiki weziyetni yéqindin közitip kéliwatqan ziyaliylarning biri. Umu bu weqeni xitayning öch élish herikiti dédi.

13-Séntebir küni saqchilar bilen ahaliler otturisida chiqqan toqunush xéli keskin bolghan bolup, ehwal melum qilghuchilarning éytishiche, toqunush jeryanida étilghan rézinke oq sewebidin nurghun kishi yarilan'ghan. Bezi ahaliler toqunushning xuddi jeng meydanlirigha oxshap qalghanliqini éytqan. Neq meydandin tartilghan süretlerde yarilan'ghan kishilerdin qan éqiwatqanliqi, nurghun eslihelerning buzghunchiliqqa uchrighanliqi melum bolghan. Wukenlik ahalilerdin biri radi'omizgha qilghan sözide, saqchilarning köz yashartquchi bomba ishletkenlikini, rézinke oq bilen kishilerni yarilandurghanliqini éytqan. U yene mundaq dégen : “Siler bizge yardem qilip buni élan qilip qoysanglar boptiken. Ular yérim kéchidin bashlap adem tutup hazirghiche 20 din oshuq kishini tutqun qilip boldi. Hazir herbir kocha éghizida saqchi bar. Ular namayishchilargha rézinke oq étiwatidu. U tegse bek aghriydiken. Qan éqiwatidu. Kelgen saqchilar alahazel 3000 etrapida barmikin, ishqilip bek jiq, bek jiq.”

Melum bolushiche, shu küni chüsh 12:43 ötkende luféng sheherlik jama'et xewpsizlik idarisi öz tor bétide uqturush chiqirip “Luféng saqchi da'iriliri 13-séntebir küni wukendiki az bir qisim qanunsiz yighilish qilip qalaymiqanchiliq chiqarghuchilarni qanun'gha asasen bir terep qildi. Bu keng xelq ammisining qollishi we yardimige érishti. Hazir wuken yézisidiki weziyet normallashti” dégen. Uqturushta ösek söz tarqatquchilargha zerbe bérilidighanliqi eskertilgen.

Ilshat hesen ependi radi'omizgha qilghan sözide, bu qétimliq weqe arqiliq xitay hökümitining özining qet'iy démokratiyini qobul qilmaydighanliqini yene bir qétim ashkarilidi, dédi.

Élshat hesen ependi sözide yene, wukendiki namayishqa xitay qoralliq qisimliri qollan'ghan wasite bilen Uyghur élida yüz bergen oxshash naraziliq heriketlirige xitay qoralliq qisimliri qayturghan inkas arisidiki zor perqimu diqqet tartti. U, wuken we téxi yéqinda lyenyün'gangda yüz bergen namayishqa oxshash bundaq zor kölemlik namayishlarning xitayda dawamliq yüz bérip turidighanliqini, emma xitay hökümitining bulargha yenila keng qorsaqliq bilen mu'amile qilidighanliqini, emma Uyghur élida oxshash namayish yüz berse uni heqiqiy qorallar bilen qanliq basturidighanliqini éytti.

Xitaydiki xelq qurultiyining musteqil ezaliridin biri bolghan yaw lifa radiyomizgha qilghan sözide, wukendiki bu namayishning kölem we tesir jehettin alghanda xitayda körülüp baqmighan bir namayishliqini, emma xitayda démokratiyining ishqa éshishi üchün yenila hökümetning özide islahat élip bérishi kéreklikini eskertken. U “Xitayda pütkül sistémida özgirish yasash üchün, aldi bilen qanundiki özgirishler we islahat choqum menbening özidin bashlishi kérek. Sistéma aldi bilen adilliqqa, ochuqluqqa shundaqla öktichilikke we erkin axbaratqa yol qoyushi kérek” dégen.