Қайша ақан: у чағларда адәм адәм билән һәтта өз өйлиридә сөзлишиштин қорқатти

Ихтиярий мухбиримиз ойған
2020-11-16

Хитай һөкүмитиниң уйғур дияридики йиғивелиш лагериниң бири. 2019-Йили 31-март, хотән.

AFP

Мәлумки, йеқинқи йиллардин тартип уйғур елидики уйғурлар билән биргә қазақ, қирғиз, өзбек, татар қатарлиқ йәрлик милләтләрниңму хитайниң йүргүзүватқан бастуруш сиясәтлириниң тәсиригә учрашқа башлиғанлиқи һәққидә хәвәрләр оттуриға чиқишқа башлиғаниди. Болупму "тәрбийәләш мәркизи" дәп ативалған "йиғивелиш лагерлири" ға бир милйондин үч милйонғичә уйғур вә шуниңдәк қазақ вә башқа түркий-мусулман милләт вәкиллириниң соланғанлиқи көплигән хәлқара кишилик һоқуқ тәшкилатлири вә паалийәтчилириниң диққитини тартти. Әнә шу сиясий бастурушларниң вә йиғивелиш лагерлириниң бәзи шаһитлири һәр хил йоллар арқилиқ қазақистанға чиқип орунлашқаниди. Шуларниң бири 1976-йили уйғур елиниң шиху шәһиридә туғулған қайша ақан һазир алмута шәһиридә яшайду.

Қайша ақан 1984-йили атисиниң хизмити сәвәби билән тоққузтара наһийәсигә көчүп келип, у йәрдә башланғуч вә оттура мәктәпни тамамлиған. Андин у 2001-йилдин тартип тәшкилий бөлүмдә ишлигән вә шу чағларда йүз бәргән бәзи сәвәбләр түпәйли ишини ташлашқа мәҗбур болған. У уйғур елиниң қорғас йезисида яшап, узун вақит сода билән шуғулланған һәмдә қазақистанға пат-пат чиқип турған.

Радийомиз зияритини қобул қилған қайша ақан ханим оқушни пүттүрүп, хизмәткә орунлашқандин буян хитай һөкүмитиниң 1949-йилдин тартип йүргүзүп кәлгән миллий сияситиниң түп маһийитини чүшәнгәнликини оттуриға қоюп, мундақ деди: "шу вақитта ишқа бөлүнгән чеғимда сизниң оқушиңиз, кәспиңиз мас келип турсиму, у йәрдә ‹миллити' дегән йери болатти. Һә, миллитиңиз хәнзу, йәни хитай болуши керәк дегән чәклимиләр қоюлушқа башлиди. Сәвәби, мениң қаришим бойичә, 1997-йили 5-феврал вәқәси болди. У вақитта ғулҗа шәһиридә һакимийәткә қарши бир намайиш болди. Шу чағда бизниң юқири мәктәптә оқуп йүргән вақтимиз иди. Бу вәқә қишлиқ дәм елиш вақтимизда болди. У чағда уйғур миллити намайишқа чиқти. Шуниң нәтиҗисидә кейин бәзи адәмләрниң изсиз йоқап кетиш, узун муддәткә сотлиниш вәқәлири болди. Аман қалғанларниң бәзилири чәтәлгә кәткән. Бу вәқәдә уйғурлар көтүргән лозункиларда мәшрәп, путбол өткүзүш тәләплири йезилғанкән. У чағларда биз техи бала идуқ. Шу вақиттики бәзи зиялийлар пәқәт мәшрәп мәсилисинила әмәс, бәлки шу вақиттики башқиму мәсилиләрни көтүрүши лазим иди, дегән пикирләрни қилғаниди. Ғулҗида болупму уйғурлар көп болған. Әнә шуларниң ичидин көп яшлар узун муддәткә сотланди, өлгини өлди, қалғини изсиз йоқап кәтти."

Қайша ақан өзиниң ишләп йүргән чағлирида җай-җайларда милләт айришниң күчийип кәткәнликини, буниңдин көп адәмләрниң зәрдаб чәккәнликини билдүрүп, йәнә мундақ деди. "мәмликәтлик органларға ишқа алғанда башқа йәрлириңиз барлиқи лайиқ болуп турсиму, миллити йезилған йәргә диққәт қилатти. Мисалға, уйғурни алидиған йәргә хитайни алмайтти, қазақни алидиған йәргә уйғурни, хитайни алидиған йәргә башқа милләтни алмайтти. Буниңдин ташқири, уйғур, қазақ, қирғиз вә башқа милләтләрниң балилири оқушни тамамлап келип, ишқа орунлишиши наһайити қийинлишип кәтти. Милләтләр арисидики пәрқ техиму күчәйди. У вақитта иш һәққимизму наһайити төвән иди. Һазирқи һесаб бойичә 15 миң тәңгә мааш алаттуқ. Иш еғир. Буни аз дегәндәк барлиқ башқа ишларниму бешимизға артип қоятти. Шу сәвәбтин мән иштин чиқип кетип, шәхсий сода билән шуғулландим."

Қайша ақан 2009-йилидики үрүмчи қанлиқ вәқәси һарписида уйғур елидә шәкилләнгән вәзийәтни мундақ дәп чүшәндүрди: "үрүмчигә 2-июл күни тавар алидиғанға барғанидим. Шу чағ яшлар арисида ишсизлиқ көпәйгән вақит болди. Шундақла милләт айриш, парихорлуқ, башқа милләтләргә бесим көрситиш қаттиқ күчийип кәтти. Буниңдин ташқири йәнә шинҗаңниң баш секретари болуп ваң лечүән узақ турди. Шу чағда парихорлуқ бәк күчийип кәтти. Өй баһаси, йемәк-ичмәк қиммәтләп кәтти. Адәмләрниң мааши төвән. Ишсизлиқ. Қазақ, уйғур охшаш мусулманлар икки яки бәш йил оқуп кәлсиму, уларға иш йоқ. Хитайлар төтинчи, бәшинчи синипни пүттүрсиму, уларға иш бар. Иш орунлирида бу қаттиқ байқалди. Шуниң үчүн үрүмчи вәқәсиниң келип чиқишиға әнә шу секретарға қаршилиқ сәвәб болди. Шундақла аз санлиқ милләтләргә қаритилған бесим сәвәб болди. Улар күндүзи сәккиз саәт ишләйду. Кәчқурун шу мәһкимисигә берип, көзәтчилик қилиду. Күздә мәктәп оқуғучилирини бир-бир йерим ай, бәзидә икки ай көммиқонақ ақлашқа, пахта теришкә апиратти. Шундақ қилип, билим саһәсидикиләр пул тепишқа киришип кетәтти. Кадирларму шу. Күз-әтиязда уларни 15-20 күнгә көчәт тикишкә, өстәң чепишқа елип кетәтти. Мушуниң барлиқи үрүмчи намайишиниң йүз беришигә сәвәб болди. Бирақ чу чағдики намайишни бастуруш наһайити еғир болди. Мән чәтәлләрдә ундақ бастурушларни көрмидим."
У, үрүмчи вәқәсидә уйғурларниң террорчи, диний әсәбий қилип көрситилгәнликини, намайишни қораллиқ бастуруш пәйтидә өлгәнләр саниниң һөкүмәт тәрипидин йошурулғанлиқини оттуриға қойди.

Қайша ақан өзиниң 2007-йили қорғас шәһиригә келип орунлишип, сода билән шуғулланғанлиқини, шу мәқсәттә 2008-йилдин башлап қазақистанға кирип-чиқишқа башлиғанлиқини билдүрди.

У йәнә мундақ деди: "2015-йилдин башлап, ундақ бир қаттиқ көтүрүлүшләр болди дегәнни аңлимидуқ. Пәқәт қәшқәрдә партлашлар йүз берипту, уйғурлар ундақ қилипту, мундақ қилипту дегән хәвәрләрни телевизорлардин, радийолардин, аһалиниң ағзидин аз-маз аңлаттуқ. Әмма уларни очуқ ейтмайтти. Интернетниң барлиқи йепиқ иди. 2014-Йилдин башлап уйғурларни көпләп тутушқа башлиди. Алди билән һиҗапланғанларни, сақал қойғанларни тутти. 2016-Йилдин башлап намаз оқуғанлар тутулушқа башлиди. 2016-Йилни ахиридин, 2017-йилниң башлиридин аммиви тутуш һәрикәтлири башланди. Тоққузтара районида туридиған өйимиздин 60-70 метир нерида хитай тилидики 2-мәктәп орунлашқаниди. Бир күнниң ичидила мәктәп әтрапида һәр йәттә метирға бир камера қоюлуп, мәктәп ишикини қара рәңгә бояп ташлиди. Шуниң билән униң алдиға қум селинған мишкапларни тизип, униң арқисиға пилимотларни, танкиларни вә сақчиларни қоювәтти. У йәрдин өтүшму мумкин әмәсти. Районниң барлиқ йәрлиридә һәр 100 метир йәргә төттин қораллиқ сақчиларни қойди. Уларниң һәр қандақ адәмни тохтитип, тәкшүрүш һоқуқи бар. Сиз улардин немә үчүн тәкшүрисиз дәп соралмайсиз. Сизни тиллисиму, варқирисиму, урсиму, бетигә қарап күлүп туруш керәк. Шу чағларда өйләрни ахтуруш ишлири башланди. Өйимизниң төписигә хитайниң байриқини есип қойған. У қийсийип қалсиму сиз сотлинисиз. Боранлар чиққанда уни байқимай қалғанларму сотланди. У чағларда адәм адәм билән һәтта өз өйлиридә сөзлишиштин қорқатти. Кочилардиму шундақ."

Қайша ақан шу йили түркий мусулман милләтлиригә қаритилған бастуруш һәрикитиниң наһайити күчәйгәнликини тәкитләп йәнә мундақ деди: "биз, қазақлар, ағзимиздин <қазақистан> дегән сөзни чиқиралмай қалдуқ. ‹Түркийә' дегән сөзму шу. Ғулҗида түркийәдин гиләм елип келип, тиҗарәт қиливатқан уйғур милйонерлар болди. Мәсилән, 500 миңға сатидиған гиләмлирини улар 50 миң тәңгигә сетишқа мәҗбур болған. Буниңға гиләмдики түркийәниң мәмликәтлик тамғиси сәвәб болди. Түркийәдин кәлгән кийим-кечәкләрму шундақ әһвалға дуч кәлди. Қазақистандин кәлгән таварларни пайдилинишқа болмайду дәп, уларниң барлиқини йиғип, апирип көйдүрүвәтти. Адәм адәмдин чөчүйдиған болуп қалди. Мәсчитләргә йоллиғанларму сотланди. Бизниң районда шәһәрниң оттурисиға селинған бир уйғур мәсчити болғаниди. Униңға һөкүмәт пул аҗратмайду. Униңға шәхсийләр, йәни пули барлар мийонлап, йоқлар 1000- 2000 тәңгә болсиму беримиз. Шу мәсчитниң төписидики айму елип ташланди. Ундақ мәсчитләргә адәмму кирмәйду. Ишиклиригә йоған қулупларни есип қойған. Униң алдидин өтүшму хәтәрлик. Һәммә йәрдә камера. Дукан я болмиса базарға чиқип, аман келимизму я кәлмәймизму дәп, буниңдинму қорқаттуқ."
Қайша ақанниң ейтишичә, хитай һөкүмити тәрипидин бесим шунчилик күчийип кәткәнки, сәвәбсиз тутулуп, сотсиз җазаланғанлар интайин көпийип кәткәникән. Сақчиларниңму аһалини соал-сорақсиз тутуп кетиш әһваллири күндилик ишқа айланғанкән.