Qazaqistan hökümiti Uyghur élidin qéchip chiqqan ikki neper qazaqqa siyasiy panahliq bergen

Ixtiyari muxbirimiz oyghan
2020.11.06
qazaq-musapir-2020 Qazaqistanda panahliqqa érishken qaster we muraghir özlirining qazaqistanliq adwukati lezzet exetowa bilen (2019-yili 25-noyabir)
Bitter Winter

Melumki, buningdin bir nechche kün ilgiri xitay hökümitining Uyghur élida yürgüzüwatqan bésimliridin qutulush üchün qoshna qazaqistan'gha qéchip chiqqan ikki qazaq yigiti qastér musaxanuli bilen muraghér alimuligha qazaqistan hökümiti teripidin siyasiy panahliq bérilgen idi. Köp waqit ötmeyla ammiwiy axbarat wasitiliride yene ikki ademning, yeni qaysha aqan bilen baghashar malikulining siyasiy panahliq alghanliqi heqqide maqalilar élan qilindi.

Igilishimizche, xitay zulumidin qéchip, qazaqistan'gha chiqqan qazaqlarning siyasiy panahliq telep qilishini qazaqistan hökümiti qobul qilmay, ularning xitaygha qayturup bérish xewpi tughulup kelgeniken. Shularning ichidin, mesilen, ömer bék'ali, sayragül sawutbaylar üchinchi bir memliketke chiqip kétishke mejbur bolghanidi.

Qazaqistandiki ammiwiy axbarat wasitiliride élan qilin'ghan maqalilardin melum bolushiche, qaysha aqan bilen baghashar malikuligha bir yilliq muddet bilen siyasiy panahliq höjjiti bérilgen bolup, bu heqte deslepki uchurlarni “Naghiz atayurt pida'iyliri” teshkilati ijtima'iy taratqularda tarqatqan iken.

Biz siyasiy panahliq alghanlarning biri, hazir almuta shehiride turuwatqan qaysha aqan bilen alaqileshtuq.

Qaysha aqan 1976-yili Uyghur élining shixo shehiride tughulghan bolup, 1984-yili atisining xizmiti sewebi bilen toqquztara nahiyesige köchüp kelgen we bashlan'ghuch we ottura mektepni 1999-yili tamamlighan. U 2001-yildin tartip teshkiliy bölümde ishligen we uzun yillar soda bilen shughullan'ghan hemde ish ish munasiwiti bilen qoshna qazaqistan'gha chiqip turghan.

Qaysha aqan xitay saqchilirining uning arqisigha chüshüp, axir terbiyelesh lagérigha élip kétish xewpi tughulghanda qazaqistan'gha qéchip kétishke mejbur bolghanliqini, buning aldida saqchilar teripidin bir nechche qétim soraqqa tartilghanliqini otturigha qoyup, mundaq dédi: “Ikki yérim sa'ette men körgülükümni körüp boldum u yerde. Ikki yérim sa'et manga hemmini chüshendürüp boldi. Uning aldida men bir tonushumning 25 yashliq qizi bilen sözleshken idim. U lagérgha kirip kétip, ikki ay 17 kün yétip chiqti. Shu chaghlarda lagérgha üch ayliq muddette hem her qandaq adem kiridiken dégen parang bolghan. 2016-Yildin 2020-yilghiche lagérlargha kirip, öginip chiqmighan  musulmanlar bolmasliqi lazim dégen. 2018-Yili xitay qurultiyi échilghandin kéyin, shi jinpingning éytqanlirini el-yurtning yadlawélishi shert bolghandi. Bu elwette, birinchidin, Uyghur, qazaq, özbék, qirghiz qatarliq milletlerning béshigha kelgen bir bala boldi. Undaq lagérlarda, mesilen, birer hünerge ögitish meqset qilin'ghanken. Undaq öginishning kimge kériki bar? mesilen, manga néme kériki bar, méning özümning tirikchiliki bar tursa. Méning ishim, özüm ishlep tapqan xaltamda pulum tursa, astimda mashina tursa, manga yene qandaq hüner kérek? manga hüner kérek bolsa, men uni özlükümdin öginiwalimen emesmu. Buning üchün mejburlap, lagérgha qamashning hajiti bolmisa kérek. Hazirghiche xitay hökümiti buni iqrar qilmidi. Ular Uyghurghimu, qazaqqimu hüner ögitiwatimiz deydu. Mesilen, Uyghurlarda hüner azmu? bizning qazaqqa qarighanda, Uyghur xelqi hüner öginip turidu. Mesilen, naway nawayni, zerger zergerni, mozduz mozduzni terbiyeligüsi kélidu. Ularda shagirt ustazni hörmetleydu. Milliy tibabettimu ular bir-birige ögitip kéliwatidu. Uni bir-birige küch bilen zorlap ögitishning hazhiti yoq.”

Qaysha aqan yene saqchilarning er-ayalni lagérgha qamap qoyup, ularni her jehettin haqaretligen ishlarning pat-pat bolup turghanliqini bildürüp, yene mundaq dédi: “Ademlerning chöchüp ketkini shunchilikki, ‛öginish‚ toghriliq anglap qalsila, adem balisi qorqup, chöchüp, béchare haletke chüshüp qalatti. Bayiqi qiz üch aygha yéqin lagérda yétip chiqip, ayighi aghriydighan bolup qaldi. Uning éytishiche, beziliri pul tiqip, öz janlirini saqlap qalghanken. Men buni nedin biley? soda qilip, tirikchilikimni qilip yürüwerdim. Ishtin charchap kélip, a'ilingiz bilen bolusiz, öy tazilaysiz. U qizning éytqanlirini men hazirmu eslep turimen. Men uningdin öginish dégen néme dep sorisam, u mundaq dégen: ‛seher 6 de turghuzidu, kechqurun 10 da yatquzidu. Yatqan bilen bölmide chiraq yénip turidu. Bir kichikkine öyde 24 adem yattuq. Bulunggha bir bochka qoyup qoyidu. Shuninggha bérip hem kichik, hem chong teret qilimiz. Artuq su bermeydu. Öyning ichi we bulunglirida kaméra. Bir-birimizni bayqap turimiz. Tam terepke qarap yétishqa bolmaydu, bir-birige qarap yétish shert. Aghzingni midirlatsang, yene bolmaydu. Seherde oyghinip, anda-sanda yüzimizni yuyghan bolimiz. Andin gürüch qaynitilghan tuzi yoq shifen deydu, shuni we bir moma béridu. Tonur nan élip kelse xushal bolup kétimiz. Bashta normal tamaq bergen, kéyin bolsa, özgirip ketti. Héch kim bilen ishi yoq, ölüwatsimu qarimaydu. 80 Lerge kelgen chong ayallarmu boldi. Ular ya mangalmaydu, ya turalmaydu, zembillerge séliwélip, sörewatqan. Men uninggha némishqa erz qilmaysen désem, u manga qarap heyran qalghan. Kéyin bilsem, erz qilish esla mumkin emesken. Erz qilsa uningdinmu baldur ölidiken. Erz qilghanni közdin yoqitip, tinch bolidiken.”

Qaysha aqan shu qizning hékayiliriningmu özige qattiq tesir qilghanliqini, uning hékayisidin kéyin bir nechche kün hetta uxlimyalmighanliqini, lagérgha qamilish xewpi tughulghanda chégradin qéchip ötüshni qarar qilghanliqini bildürdi.

Melumatlargha qarighanda, 38 yashliq baghashar malikuli 2015-yili qazaqistan'gha chiqip, waqitliq mturush höjjiti alghan. Andin 2016-yili uruq-tughqanlirini yoqlap kélish üchün yurtigha barghanda saqchilar terpidin tutulup, höjjetliri tartiwélinip, bir nechche qétim soraq qilin'ghanken. 2017-Yili u öz hayatigha xewp tughulghanda chégradin yoshurunche ötüp, qazaqistan hökümitidin siyasiy panahliq sorighan.

Radiyomiz ziyaritini qobul qilghan “Naghiz atayurt pida'iyliri” teshkilatining rehbiri békzat mexsutqan oghli mundaq dédi: “Bizde asasen besh panahlighuchi bar idi. Ularning töti, yeni qastér musaxanuli bilen muraghér alimuli, qaysha aqan bilen baghashar malikuli bir ayning ichide panahliq hoquqini aldi. Beshinchisining qolida héch qandaq höjjet yoq. Panahliq hoquqi alghanlarning waqti bir yildin kéyin pütidu. Bir yildin kéyin ularning teqdiri qandaq bolidu, bu bizge namelum. Biz shuning üchün xelq'ara insan heqliri teshkilatlirigha, xelq'ara panahliq tiligüchilarni qoghdash teshkilatlirigha muraji'et qiliwatimiz. Ene shu besh kishining teqdirini shu teshkilatlar oylisiken dep ümid qiliwatimiz. Ulargha bu elde puqraliq bérilmise, puqraliq béridighan bashqa memliketler tépilarmu dégen endishide. Ular xitaygha qayturulsa, ularni ölüm jazasi kütüwatqanliqini yaxshi bilimiz. Emdi xelq'ara teshkilatlar qazaqistanning töt kishige panahliq bergenlikini yaxshi bahalawatidu, elwette. Bizmu xushal. Biraq buning qandaq ehwalda bérilgenlikini bilelmeywatimiz. Xitaydiki irqiy qirghinchiliqni iqrar qilip, buninggha hökümitimiz öz qarshiliqini resmiy bildürelemdu? ya bolmisa, xelq'ara bésimdin chékinip, xelq'arada bashqa qollaysiz ehwalgha chüshüp qalmasliqi üchünla mushularni tinchlandurup turayli dégen oy bilen berdimu, buni biz bilmeymiz.”

Békzat mexsutqan oghli hazir qazaqistan puqraliri özlirining köpi ishsiz yürgen bir waqitta siyasiy panahliq sorawatqanlarning sözsiz iqtisadiy qiyinchiliqlargha duch kéliwatqanliqini, öy-makansiz yürüwatqanliqini bildürdi. Mushu jehettinmu ularning yardemge muhtaj ikenlikini otturigha qoydi.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.