Қазақистандики кәспий вә алий оқуш орунлириниң узун йиллардин буян һәр саһәләр бойичә уйғур кадирлирини тәйярлап кәлгәнлики мәлум. Уйғур қиз-йигитлири үчүн мәхсус бөлүмләр әйни вақитларда сабиқ совет иттипақи тәркибидә болған қазақистанниң әң алдинқи қатарлиқ билим дәргаһлирида ечилған иди. Һазир уйғурлар зич олтурақлашқан алмута шәһиридә орунлашқан абай намидики миллий педагогика университети, әл-фараби намидики қазақ миллий университети, җүргеноф намидики қазақ миллий сәнәт академийәси, шундақла чайковский намидики алмута музика мәктипи шулар җүмлисидиндур.
Игилинишичә, өткән әсирниң 90-йиллиридин, йәни совет иттипақи йимирилип, униң тәркибидики җумһурийәтләр өз алдиға мустәқиллиқ алғандин буян башланған сиясий, иқтисадий вә иҗтимаий өзгиришләр сәвәбидин мәзкур уйғур бөлүмлири көплигән қийинчилиқларға дуч кәлгән икән. Буниң ақивитидин уларниң мәқсәт-вәзипилири вә шәртлириму өзгирип, оқушқа қобул қилинидиған уйғур балилириниң сани җиддий түрдә қисқирап кәткән. Йеқинда әнә шу юқирида аталған бир қатар оқуш орунлириға қобул қилинған оқуғучиларниң тизимлики рәһбәрлик тәрипидин тәстиқләнгән иди. Биз әнә шу билим дәргаһлирида паалийәт елип бериватқан оқутқучиларни зиярәт қилип, һазирқи әһвални игилидуқ.
Абай намидики қазақ миллий педагогика университетиниң чоң оқутқучиси, филологийә пәнлириниң кандидат доктори халминәм мәсимова ханимниң ейтишичә, бу университет совет дәвридә һәм кейинки мустәқиллиқ йиллири уйғур кадирлирини әң көп тәйярлиған оқуш орни икән. Өткән әсирниң 80-90-йиллири мәзкур университетниң уйғур бөлүмигә һәр йили 25-30 нәпәр уйғур қиз-йигитлири қобул қилинип, уларниң омумий сани 100 дин, университеттики башқа саһәләр бойичә 300 дин ашаттикән. Әмма болупму 2000-йилларниң башлиридин тартип уларниң сани бара-бара кемийишкә башлиған. Бүгүнки күндә бу бөлүмдә оқуватқан уйғур оқуғучиларниң омумий сани 20 гиму йәтмәйдикән.
Халминәм мәсимова мундақ деди: «омумән 2000-йилларниң башлиридин тартип муәллимлик оқушиға келиватқан яшларниң, шу җүмлидин уйғур балилириниң сани кәскин қисқирашқа башлиди. Буниң бир нәччә сәвәблири болди. Биринчидин, илгирики һөкүмәт һесабиға оқуш шәрти қисқирап, һәр бир билим юртида һәқлиқ оқуш қаидиси қобул қилинип, бу болупму турмуши начар аилиләргә еғир кәлди. Иккинчидин, 2000-йили уйғур тили вә әдәбияти кафедрасиниң йепилиши уйғур бөлүминиң кейинки ишиға сәлбий тәсирини йәткүзди. Үчинчидин, омумән яшларниң муәллимлик кәспигә болған қизиқиши төвәнләп кәтти. Йәнә бир бизни тәшвишләндүридиған сәвәбму бар, дәп ойлаймән. Бу уйғур тиллиқ мәктәпләрдә оқуватқан балилар саниниң қисқирап кетиши. Демәк рус тилиниң тәсир күчи һелиғичә сақлиниватиду дегән сөз.»
Абай намидики қазақ миллий педагогика университетиниң тарих вә әдәбият факултети тәркибидә уйғур бөлүми тунҗи қетим 1955-йили ечилғаниди. Кейинирәк мәзкур бөлүм йепилип, пәқәт 1980-йили филологийә факултетида рус-уйғур бөлүми ечилди. Бөлүм дәсләптә рус тили вә әдәбияти һәм уйғур тили вә әдәбияти муәллимлирини, андин кейин уйғур тили вә әдәбияти мутәхәссислики билән бир қатарда башланғуч оқутушиниң педагогикиси вә методикиси, тарих, қазақ тили, инглиз тили саһәлири бойичә кадирларниму тәйярлиған иди.
Алмута шәһиридә орунлашқан йәнә бир чоң оқуш орни җүргеноф намидики қазақ миллий сәнәт академийәсиниң оқутқучиси, қуддус ғоҗамяроф намидики академийәлик дөләт уйғур музикилиқ комедийә тиятириниң режиссори ялқунҗан шәмийеф әпәнди мәзкур оқуш орнида тунҗи қетим 1977-йили уйғур бөлүминиң ечилғанлиқини оттуриға қоюп, мундақ деди: «бу гуруппида анчә җиқ адәм болмиған. Андин 1988-йили уйғур гурупписини мән қобул қилған. 1993-Йили улар оқушни тамамлиғандин кейин көпинчиси тиятирда ишлийәлмәй қалди. Бирақ уларниң арисидин үч-төти тиятиримизда ишләватиду. 1997-Йили 15 адәм алған. Көпинчиси тиятиримизда ишләватиду. Кейин икки гуруппа қобул қилдим. Бу йили мәдәнийәт министирлиқи бизгә йәнә мумкинчилик бәрди.»
Алмута шәһиридә сәнәт кадирлирини тәрбийиләп чиқидиған оттура дәриҗилик оқуш орунлириниң бири чайковский намидики алмута музика мәктипидә 1982-йили қазақистанниң хәлқ артиси, атақлиқ композитор қуддус ғоҗамярофниң тәшәббуси билән уйғур бөлүми ечилип, у бүгүнки күнгә қәдәр ишләватмақта. Мәзкур бөлүмниң һазирқи оқутқучиси сабирҗан манашеф әпәнди зияритимизни қобул қилип, мундақ деди: «у йиллири төт йилда бир уйғур бөлүми ечилған иди. 90-Йиллардин башлап һәр йили алидиған қилған. Бу йили мәктәпни үч бала тамамлиди. Шу үч балиниң орниға йәнә үч бала елинди. 2010-Йили мәктәптә оқуғучилардин қурулған ‹достлуқ' ансамбили өз ишини башлиди.»
Мәлуматларға қариғанда, совет дәвридә қазақистанда олтурақлашқан уйғурларниң маарипи, мәдәнийити, мәтбуати, әдәбияти, илим-пәни, болупму өткән әсирниң 60-йиллиридин кейин мисли көрүлмигән дәриҗидә тәрәққий әткән иди. 1958-Йили қазақ радийосида уйғурчә аңлитиш программисиниң, 1984-йили қазақистан телевизийәсидә «алатағ» уйғурчә программисиниң йолға қоюлуши, 1986-йили қазақистан пәнләр академийәсидә уйғуршунаслиқ институтиниң ечилиши, шу вақиттики совет иттипақи уйғурлири үчүнла әмәс, бәлки пүткүл дунядики уйғурлар һаятида йүз бәргән чоң вәқә болған иди. Әмма 1990-йилларниң башлирида совет иттипақи йимирлигәндин кейин, уйғурларниң маарип, мәтбуат вә башқиму саһәлири чөкүшкә башлиди.
«Туран» университетиниң профессори, тарих пәнлириниң доктори абләһәт камалоф әпәнди бу һәқтә мундақ деди: «1956-йили совет-хитай мунасивәтлири кәскинлишишкә башлап, икки оттуридики соғуқчилиқ та 80-йилларниң ахирлириғичә давамлишип кәлди. Шу арилиқта совет иттипақи өзиниң хитайға қарши сияситидә ‹уйғур картиси' ни давамлиқ ойнап кәлгән иди. Мәсилән, ‹алатағ' уйғурчә көрситишләр программисиниң ечилишиға хитайниң уйғур тилида тарқитилидиған хәвәрлири сәвәб болған. Шу вақитта совет рәһбәрлики дөләт бихәтәрликини көздә тутқан һалда юқирида аталған программини ечишни мувапиқ көргән иди. Әмди 1986-йили ечилған уйғуршунаслиқ институтиниң асасий тәтқиқат обйекти хитай, шу җүмлидин шинҗаң-уйғур аптоном райони болған иди. Совет иттипақи йимирилип, қазақистан хитай билән қошнидарчилиқ мунасивәтлирини орнатқандин кейин, мәзкур уйғурчә радийо вә телевизийә программилириниң, шундақла уйғуршунаслиқ институтиниң вә башқиларниң қазақистан үчүн зөрүрийити қалмиғаниди. Йәнә бир тәрәптин, дәсләпки мустәқиллиқ йиллири пәйда болған бәзи иқтисадий қийинчилиқларму уларниң йепилишиға яки җиддий түрдә қисқирап кетишигә сәвәб болди.»
Игилишимизчә, өткән әсирниң 80-йиллириниң ахирлирида вә кейинки йилларда қазақистанда уйғур тилида бир нәччә гезит-журналлар нәшр қилинишқа башлиған иди. «Бизниң заман», «ана мәктәп», «мәрипәт», «хуш кәйпият» қатарлиқ гезитләр, «пәрваз», «арзу», «дидар» қатарлиқ журналлар өзлирини өзи тәминлигәнликтин бир аз вақит өмүр сүрүп, кейинчә иқтисадий тапчилиқ сәвәбидин йепилип кәткән иди.
