Almutadiki Uyghur mektipide “Diwanu lughetit türk” ning 950 yilliqigha béghishlan'ghan ilmiy muhakime ötküzüldi

22-Féwral küni almuta shehirining dostluq mehellisige orunlashqan abdulla rozibaqiyéf namidiki 153-mektep-gimnaziyeside meshhur alim we tilchi mehmud qeshqirining “Diwanu lughetit türk” esirining 950 yilliqigha béghishlan'ghan “Ana tilim-dana tilim” mawzusida xelqara ilmiy muhakime yighini bolup ötti.

Mezkur yighin qazaqistan xelqi birleshmisining 33-mejlisining 2024-2025-oqush yiligha béghishlan'ghan qararlirini emelge ashurush da'iriside abdulla rozibaqiyéf namidiki 153-mektep-gimnaziyesi we yettisu wilayitining hakimiyetliri, abay namidiki qazaq milliy pédagogika uniwérsitétining filologiye fakultéti, “Jem'iyetlik kélishim” we “Yashlar birleshmisi” jumhuriyetlik jem'iyetlik teshkilatlirining hemkarliqida uyushturuldi. U mehmud qeshqiri we uning “Diwanu lughetit türk” esirining zamaniwi tilshunasliqta tutqan ornini muhakime qilish, yash ewladlargha rohiy we exlaqiy terbiye bérishni meqset qilghan.

Yighinda “Diwanu lughetit türk” ning türkiy tillarni we tarixni tetqiq qilishtiki ehmiyiti, zamaniwi bilim bérish mesililiri, milletshunasliq, en'ene we folklor tetqiqatidiki qimmiti, mehmud qeshqerining hayati, pa'aliyiti we ijadiyiti, “Diwanu lughetit türk” ning bilim we oqu-oqutushtiki roli qatarliq témilar muhakime qilin'ghan.

Yighinni kirishme nutuq bilen achqan abdulla rozibaqiyéf namidiki 153-mektep-gimnaziyesining mudiri shawket ömerof, mehmud qeshqirining ilmiy mirasi we uning türkiy xelqler tarixidiki orni heqqide toxtilip, barliq yighin qatnashquchilirigha utuqlar tilidi.

Yighinda “Diwanu lughetit türk” esirining 950 yilliqigha béghishlan'ghan doklatlar oquldi. Uningda yene almuta shehiri, almuta we yettisu wilayetliridiki Uyghur tilida bilim béridighan mekteplerning hem yunéskoning ixtisaslashturulghan mekteplirining oqughuchiliri arisida proza zhanérida birer mesilige béghishlan'ghan ochérk yézish hem ilmiy layiheler boyiche musabiqe ötküzüldi.

Ilmiy muhakime yighinida doklatchilar we sözge chiqqanlar mehmed qeshqirining dunya medeniyitige qoshqan töhpisi heqqide toxtalsa, mu'ellimler mezkur mawzu boyiche ilmiy we emeliy tejribilirini tonushturup, “Diwanu lughetit türk” emgikini bilim bérish saheside qollinish mumkinchilikliri toghriliq pikirlirini otturigha qoydi.

Qazaqistanning pexriy yazghuchisi, ataqliq sha'ir abdughopur qutluqof mundaq dédi: “Mehmud qeshqiri öz esiri arqiliq özini dunyagha tonutushni bildi. U özining xelqini dunyagha qandaq tonushturushni yaxshi bilgen. Biz bu eserning 950 yilliq sherepige yighiliwatimiz. Mushu sherep bilen mehmud qeshqirining kindik qéni tökülgen qeshqerde mushundaq yighinlarni ötküzüsh hazir mumkin emes. Shundaq bir peytte, qazaqistanda mushundaq bir yighinning ötküzüwatqanliqi üchün xoshalmiz”.

Abdughopur qutluqof öz sözide yene edibning ismini ebediyleshtürüshke, uning eserlirini qazaqistanda qayta neshr qilish yolida tirishchanliq körsitip kéliwatqan kishilerge rehmitini éytti. U axirida özining qeshqer heqqide shé'irini oqup ötti.

Radiyomiz ziyaritini qobul qilghan almuta shehiri murat hemrayéf namidiki 150-ottura mektepning Uyghur tili we edebiyati mu'ellimi, filologiye penlirining kandidat doktori hakimjan hemrayéf ependi mundaq dédi: “Bügünki ilmiy muhakime yighinigha qazaqistanliq alimlardin tashqiri türkiye, özbékistan we qirghizistanning türkologiye sahesidiki alimlirimu qatnashti, yighin xelq'ara derijide mezmunluq ötti. Shuni alahide tekitlesh kérekki, mehmud qeshqirining ‛diwanu lughetit türk‚ emgikige béghishlan'ghan yighin mehmud qeshqerining türkologiye we tilshunasliq sahesige qoshqan töhpisini zamaniwi nuqtidin tehlil qilish, ‛diwanu lughetit türk‚ esirining türkiy tillarni we tarixni tetqiq qilishtiki ehmiyitini analiz qilish, mehmud qeshqirining eserlirini mektep oqughuchilirining öginip, emeliyette qollinish jeryanigha köngül bölüsh, tejribe almashturush, mehmud qeshqiri eserlirini bilim bérish jeryanida paydilinish boyiche tekliplerni teyyarlashqa oxshash wezipilerni qoyghan. Men oylaymenki, bu wezipiler toluqi bilen emelge ashti”.

Hakimjan hemrayéf Uyghur xelqi ichidin chiqqan ataqliq shexslerge béghishlan'ghan mushundaq murasimlarning yash ewladlarni milliy rohta terbiyeleshte muhim rol oynaydighanliqini tekitlidi.

Ilmiy muhakime yighinida chet ellik alimlardin türkiyelik tetqiqatchi, doktor ehmed qaraman “‛diwanu lughetit türk‚ning tépilishi we uning yoruq körüshi”, ebu reyxan béruni namidiki özbékistan sherqshunasliq institutining piroféssori, tarix penlirining doktori ablet xojayéf “Mehmud qeshqirining aziq yézisidiki mazari”, mirza uluqbék namidiki özbékistan milliy uniwérsitéti dunya tarixi bölümining dotsénti, tarix penlirining kandidat doktori salimaxon madiyarowa “Mehmud qeshqirining ilmiy mirasi”, enqere uniwérsitétining til we tarix-jughrapiye fakultéti hazirqi türkiy tilliri we edebiyatliri bölümining piroféssori, doktor erkin emet “Türkiyede ‛türkiy tillar diwani‚ toghrisida élip bérilghan tetqiqatlar”, qirghizistanning q. Tinistanof namidiki issiqköl dölet uniwérsitétining piroféssori, filologiye penlirining doktori seypulla abdullayéf “Mehmud qeshqirining ‛diwanu lughetit türk‚ emgikining sintaksisigha bolghan munasiwiti” qatarliq maqalilerni oqup ötti.

Ziyaritimizni qobul qilghan abay namidiki qazaq milliy pédagogika uniwérsitéti sherq filologiyesi we terjime bölümining dotsénti, filologiye penlirining kandidat doktori ruslan arziyéf ependi mundaq dédi: “Xelq'ara ilmiy muhakime yighini da'iriside Uyghur tilida bilim béridighan ottura mektepler ustazliri we oqughuchiliri üchünmu muhim pa'aliyetler uyushturuldi. Bir türküm ustazlar özlirining ilmiy doklatlirini tonulghan alimlar aldida oqup, ular bilen pikir almashturush imkaniyitige ige boldi. Mu'ellimlerning asasiy qismi bolsa, uluq alimimiz ijadini mekteplerde oqutush tejribiliri boyiche kesipdashliri bilen pikir almashturdi. Uyghur tilida bilim béridighan mekteplerning 9-10-11-sinip oqughuchiliri üchün maqale yézish we ilmiy layihelirini qoghdash pa'aliyetliri uyushturuldi”.

Igilishimizche, qazaqistanda Uyghur xelqining meshhur shexslirini yad étish murasimlirini uyushturush en'enige aylan'ghan. Shularning birini, yeni mehmud qeshqirining “Diwanu lughetit türk” emgikining yézilghanliqining 950 yilliqigha béghishlan'ghan “Türkiy tillar sintaksisining jewherliri” namliq kitabning tonushturush murasimini almuta shehiride bostanliq nahiyelik Uyghur étno-medeniyet merkizi türksoy, yeni xelq'ara türk medeniyiti teshkilati, qazaqistan Uyghurlirining jumhuriyetlik hem almuta sheherlik étno-medeniyet merkezliri, almuta sheherlik “Yigit béshi” ittipaqining qollap-quwwetlishi bilen ötküzgen idi.