Қазақистан уйғур паалийәтчилири: “литва парламентиниң уйғурлар тоғрилиқ қарар алғанлиқи бизни хурсән қилиду”

Мәлумки, йеқинда литва парламенти көп аваз билән хитайниң уйғурларға йүргүзүватқан бастурушлирини “инсанийәткә қарши җинайәт” вә “ирқий қирғинчилиқ” дәп рәсмий етирап қилғаниди. Көп вақит өтмәйла бу вәқә рус тиллиқ мәтбуатлардинму орун алди.

Литвада рус тилида чиқидиған “балтнюс” ахбарат агентлиқида елан қилинған “уйғурлар әсләнди. Литваниң хитайға қаршилиқи башланди” намлиқ мақалидә ейтилишичә, литва хитайниң уйғурлар һоқуқлирини дәпсәндә қилишини әйибләп, явропа иттипақидин бейҗиңға болған сиясәтни қайта қарап чиқишни тәләп қилған. Литва парламенти “хитайда уйғурларниң һоқуқлирини аммиви, даимий вә қаттиқ бузулуватқанлиқи вә уйғур қирғинчилиқи һәққидә” қарар қобул қилип, бирләшкән дөләтләр тәшкилатини шинҗаң лагерлиридики уйғур қирғинчилиқини қануний асаста сорақ қилишқа чақирған.

Мақалида йәнә дейилишичә, литва хитайниң хоңкоңдики миллий бихәтәрлик қанунини күчидин қалдурушини, хитай әскәрлириниң чиқип кетишини, сөз вә сиясий әркинликләрни чәкләшни тохтитишни, шундақла инсан һәқлири бойичә мустәқил мутәхәссисләрни тибәткә киришкә йол қоюшни вә далай-лама билән сөһбәт елип беришқа рухсәт қилишини тәләп қилғаникән.

Естонийәниң “ерр” йеңилиқлар агентлиқида елан қилинған игор кармазинниң “литва парламенти хитайниң уйғурларға тутқан мунасивитини қирғинчилиқ дәп атиди” намлиқ мақалисигә қариғанда, американиң байден мәмурийити хитайниң уйғурларға қаратқан мунасивитини чүшәндүрүш үчүн “қирғинчилиқ” дегән аталғуни ишләткән болуп, бу аталғуни әнглийә вә канадаму қолланғаникән. Һоқуқ қоғдаш гуруппилири, тәтқиқатчилар, сабиқ турғунлар вә бәзи ғәрб қануншунаслири 2016-йилидин башлап хитай даирилириниң шинҗаң уйғур аптоном районида бир милийонға йеқин уйғур вә башқиму аз санлиқ мусулман милләтләрни тутуп туруватқанлиқини оттуриға қоюп кәлгәникән. Лекин бейҗиң дәсләптә лагерларниң мәвҗут икәнликини инкар қилған болса, кейинирәк уларни диний радикаллиққа қарши туруш бойичә оқуш мәркәзлири дәп ативалғаникән.

Литва парламенти немә үчүн хитайниң уйғурларға йүргүзүватқан бастурушлирини “инсанийәткә қарши җинайәт”, “ирқий қирғинчилиқ” дәп рәсмий етирап қилди? буниң башқа явропа мәмликәтлиригә тәсири боламду? уйғурлар буни қандақ қобул қилди?

Бу соалларға җаваб елиш үчүн биз қазақистандики бир қатар уйғур паалийәтчилиригә мураҗиәт қилдуқ.

Тонулған тарихчи вә сиясий паалийәтчи қәһриман ғоҗамбәрди әпәнди литваниң барлиқ һәқиқий пакитлар асасида хитайниң уйғурларға қаратқан бастуруш сияситини ирқий қирғинчилиқ дәп һесаблап, мәхсус қарар алғанлиқини оттуриға қоюп, мундақ деди: “бу хитайға қаритилған күчлүк зәрбә десәк болиду, чүнки америка, канада, голландийә вә әнглийә парламентлири “ирқий қирғинчилиқ” дәп қарар алғандин кейин, йеңи зеландийә инсанийәткә қарши җинайәт дегән қарар алди. Литва өзи кичиккинә дөләт. Һазир үч йерим милйон әтрапида нопуси бар. Лекин мундақ қарар елишиниң сәвәблири, мениңчә, у совет иттипақиниң зорлуқ-зомбулуқни бешидин кәчүргән дөләт. Шуниң үчүн у уйғурларниң һәқиқий әһвалини убдан чүшиниду. Йәнә бир тәрәптин, литвада демократийә интайин илгириләп кәтти. Хәлқниңму сиясий аң-сезими үстүн. Шундақла у явропа бирликигә әза дөләт.”

Қәһриман ғоҗамбәрди йәнә литва парламентиниң мундақ қарар елишиниң сөзсиз сиясий тәсири болидиғанлиқини тәкитлиди.

Радийомиз зияритини қобул қилған дуня уйғур қурултийиниң қазақистандики мәслиһәтчиси, қазақистан журналистлар иттипақиниң әзаси риза сәмәди әпәнди мундақ деди: “ишғалийәтчи совет һөкүмитиниң мустәмликичилик һөкүмранлиқиниң зулум-ситәмлирини тартқан литва мустәқиллиқини алғандин кейинки йигирмә йил мабәйнидә тәңсизлик, хорлуқ, бастурушларға учраватқан мәзлум хәлқләр тәрипидә болуп кәлмәктә. Уларниң әрк-азадлиқ йолидики күрәшлирини мәрданилик билән қоллап-қуввәтлимәктә. Буниң испати униң уйғурлар тоғрилиқ рәсмий қарар қобул қилғанлиқи. Бу муһаҗирәттики барлиқ уйғурларни, шундақла хитайниң зулуми астида қан-яш төкүватқан мәзлум хәлқимизни хурсән қилиду. Ишәнчимиз камилки, литва парламентиниң бу қарари явропа иттипақидики демократик дөләтләргә хитайниң җинайәт-қилмишлириға қарши қарарларни қобул қилишида түрткилик рол ойнайду. Қазақистандики уйғурлар литва парламентиға, хәлқигә чин йүрәктин миннәтдарлиқини билдүриду.”

Алмута вилайитиниң уйғур наһийәсигә қарашлиқ чонҗа йезисида яшайдиған паалийәтчи сәйдалим амутоф әпәнди мундақ деди: “ахирқи вақитларда уйғуристан вәтинимизниң наһайити еғир әһвалини пүткүл дуня тонуватиду, көрүватиду, биливатиду, аңлаватиду. Шу түпәйли нурғун тәрәққий әткән мәмликәтләр хитайға көзқаришини өзгәртип, бесим ишләтмәктә. Ахирқи күнләрдә бирләшкән дөләтләр тәшкилатида болуватқан йиғинлар, германийә һөкүмитиниң хитай билән болған сода алақисини тохтитиш, мәбләғләрни тоңлитиш сиясити, литва мәмликитиниң уйғурларниң үстидин қилиниватқан таҗавузчилиқни ‛ирқий қирғинчилиқ‚ дәп иқрар қилғанлиқи бизни наһайити хурсән қиливатиду. Һәммә мәмликәтләр бизни тонуп, қоллап-қуввәтлишини, болупму мусулман дөләтлириниң ойғинишини наһайити халаймиз.”

Игилишимизчә, литваниң рәсмий атилиши литва җумһурийити болуп, у явропаниң шималий қисмиға орунлашқаникән. Омумий йәр көлими 65 300 километир. Литва латвийә, беларусийә, полша вә русийә билән чеграланған. Йәр земини вә аһалиси бойичә балтиқ деңизи бойидики әң чоң мәмликәт болуп һесаблиниду. Литва бирләшкән дөләтләр тәшкилати, явропа бихәтәрлик вә һәмкарлиқ тәшкилати, явропа кеңиши, явропа иттипақи, шималий атлантик окян әһди тәшкилати қатарлиқларға әза дөләттур.