Qazaqistandiki Uyghur ziyaliyliri Uyghur élidiki Uyghur edebiyatining bügünki ehwali heqqide toxtaldi

Melumki, sabiq sowét ittipaqi bilen xitay otturisidiki soghuqchiliq ötken esirning 50-yilliridin ta 80-yillarning otturilirighiche dawamliship kelgenidi. Peqet sowét ittipaqida yürgüzülgen ashkariliq we özgertip qurush siyasitining arqisidila ikki memliket otturisidiki munasiwetler eslige kélip, soda-iqtisadiy, medeniy alaqiler qaytidin ewji élishqa bashlidi. Netijide sowét ittipaqining xitay bilen bolghan chégridash rayonlirida, bolupmu qazaqistan we qirghizistanda yashawatqan Uyghurlarning Uyghur élidiki qan-qérindashliri arisidiki öz ara kirip-chiqish ishliri keng qanat yaydi. Emdi qazaqistan musteqilliq alghandin kéyin, yeni 90-yillarni bashliridin tartip bu alaqiler téximu qoyuqlushushqa qarap yüzlen'genidi. Shu jümlidin her ikki terep yazghuchilirining eserlirini neshr qilish we xelq arisida terghib qilishmu küchiyip, bu ta 2016-yillarghiche üzülmey dawamlashti. Peqet 2017-yildin, yeni Uyghur élide ammiwi tutqun qilish we atalmish “Terbiyelesh lagér” lirigha qamash heriketliri kücheygende bu alaqiler tamamen üzülgenidi.

Igilishimizche, Uyghur élide Uyghur tilida neshr qilin'ghan kitablar yighiwéliniwatqan yaki köydürülüwatqan bir waqitta qazaqistanda Uyghur diyaridiki bezi sha'ir we yazghuchilar eserlirining kiril yéziqida qayta neshr qilish heriketliri hélimu dawam qilmaqtiken. Yéqinda almutadiki “Mir” neshriyati teripidin yoruq körgen tonulghan sha'ir boghda abdullaning “Salgha téshi” namliq shé'irlar toplimi shuning yarqin bir ispatidur. “Yelken”, “Chüsh köridu bir tüp anargül”, “Komzek kötürgen qiz” we bashqimu shé'iriy toplamlarning aptori boghda abdullaning eserliri qazaqistanliq oqurmenlerge yaxshi tonush bolup, uning ijadiyiti Uyghur tilliq mekteplerde mexsus oqutulidiken.

Undaqta qazaqistanliq Uyghurlar özlirining tarixiy wetinidiki edebiyatning we Uyghur yazghuchilirining bügünki ehwali we teqdiri heqqide néme oylaydu? xitayning Uyghurlargha qaratqan irqiy qirghinchiliq siyasitini qazaqistandiki Uyghurlar qandaq chüshinidu? xitayning Uyghur élidiki bügünki siyasiti qazaqistandiki Uyghur yazghuchilirining eserliride eks étiliwatamdu?

Melum bolushiche, eyni waqitlarda Uyghur élide tughulup, oqup, ijadiyet bilen shughullinishqa bashlisimu, lékin xitay bésimidin qutulush yolini izdep, qazaqistan'gha köchüp chiqishqa mejbur bolghan ziyaliylar köp bolghanidi. Shularning biri ataqliq sha'ir, qazaqistan yazghuchilar ittipaqining ezasi abdughopur qutluqof ependining pikriche, hazirqi xitayda edebiyat bolsimu, emma bu edebiyat tar ramkigha sélin'ghan kommunistik partiye edebiyatiken. Her qandaq yézilghan eser ene shu ramka da'iriside bolushi shertken, uning da'irisidin chiqip ketken eserning aptori gunahkar hésablinip jazalinidiken.

U mundaq dédi: “Esli edebiyat hergiz partiyening siyasiy qorali emes. U yaqta edebiyatni shundaq tar da'iride chüshinidu. U yerde turush imkaniyiti bolmay, Uyghur, qazaqlar wetenni tashlashqa mejbur bolup, qazaqistanda panahliq alghan. Undaq tar ramkida méning qelemdashlirim, aghinilirim, sawaqdashlirimning köpliri qaldi. Köpliri ölüp ketti. Yéqindila haji mirzahid kérimiy dégen sawaqdishim ene shu türmide wapat boldi. 80Din ashqan adem némimu gunah qilghandu?”

Abdughopur qutluqof yene xitay kompartiyesi hakimiyitining neqeder wehshiylikini, yéqinda amérika oxshash bir chong memliketning xitayning Uyghurlargha qaratqan basturush siyasitini irqiy qirghinchiliq dep qarar alghanliqini alahide tekitlidi.

Abdughopur qutluqof yene Uyghur élidiki bügünki éghir ehwalgha, murekkep weziyet heqqide toxtaldi.

Ziyaritimizni qobul qilghan tonulghan satirik yazghuchi we sha'ir abduxaliq mahmudof ependi mundaq dédi: “Tarixiy wetinimizde yaxshi edebiyat rawajlinip keldi, yaxshi eserler chiqti, kélip alduq, oquduq. Biraq kéyinki dewrde xitayda boluwatqan xelqqe qarshi küresh meydan'gha chiqti. Buni biz körüwatimiz, anglawatimiz. Bu dunyada héch qachan bolghan emes. Bizning xelqimizni bashqa bir milletlerni közge ilmaydighan, özini oylaydighan bir milletke qoshup qoyghini bizning teqdirimizni weyran qilip tashliwetti. Milletning teqdiri ana-wetende. Öz waqtida wetende yaxshi sha'ir-yazghuchilarning eserlirini élip oquduq, bezi bir kitablirini chiqarduq. Hazir u yaqtiki héch nersini bilmeymiz. Hettaki biz tonuydighan, héch bir hökümetke ziyan keltürmeydighan, öz qelimini tewritip kéliwatqan yazghuchi-sha'irlarnimu qamiwetti.”

Abduxaliq mahmudof amérika bashliq démokratik döletlerning Uyghurlarni qoghdap chiqiwatqanliqini qollap-quwetlep, yene mundaq dédi: “Bu wetendikilerning, bizning teqdirimizni hel qilidighan nerse. Shu emelge ashsa, u chaghda wetinimizdiki edebiyat qaytidin güllinidu. Shuning bilen qazaqistandiki bashqa milletlermu, Uyghurlarmu birliship, kitab chiqiridighan gep. Bu yerde weten toghriliq yézip, eser chiqiriwatqanni bilmeymen. Burun yaxshi eserler chiqqan. Biraq hazirqi dewrde uni chiqiridighan yermu yoq.”

Radiyomiz ziyaritini qobul qilghan edebiyatshunas, filologiye penlirining doktori alimjan tiliwaldi mundaq dédi: “Ana diyarimizdiki hazirqi zaman Uyghur edebiyati nahayiti bir müshkül ehwalgha duchar boluwatqini hemmisige ayan. Uyghur yazghuchilirining erkinlikke bolghan teshnaliqi boghuldi dep hésablaymen. Uning chong idiyewi tosalghuluqlargha uchrighini éniq. Bügünki Uyghurz yazghuchilirimiz ata-bowilirimizning shéng shisey dewride, medeniy zor inqilabi dewride tartqan azablirini qaytilashqa mejbur. Adem eqlidin ötmeydighan weqeler yüz bermekte. Sha'ir-yazghuchilirimiz rohiy depsende qilindi, insaniy peziletliri haqaretlendi, dep chüshinimen.”

Alimjan tiliwaldi Uyghur éli we qazaqistandiki Uyghur edebiyatining bügünki shara'itini sélishturdi.

Igilishimizche, hazir qazaqistandiki Uyghur yazghuchiliri qazaqistan yazghuchilar ittipaqi yénidiki Uyghur edebiyati kéngishining rehberlikide ijad qilip kéliwatmaqtiken. Edebiyatning her xil saheliride yéziliwatqan eserlerning az birqismi dölet hésabigha we mutleq köp qismi yazghuchilarning öz xirajitige ayrim kitab bolup neshr qilinmaqta. Bezi eserler metbu'at sehipiliride dawamliq élan qilinip turmaqtiken.