Qazaqistan Uyghur ziyaliyliri: “En'giliye parlaménti awam palatisining alghan qarar layihesi Uyghurlargha chong ümid béghishlaydu”

Melumki, mushu yilning béshida amérika tashqiy ishlar ministiri mayk pompéyo resmiy halda xitay hökümitining Uyghurlargha qarita yürgüzüwatqan zulumini “Irqiy qirghinchiliq” dep jakarlighandin buyan muhajirette yashawatqan Uyghurlarning, shu jümlidin qazaqistandiki Uyghurlarning kélechekke, yeni erkinlikke, musteqilliqqe bolghan ümid-ishenchliri küchiyishke bashlighan idi. Amérikadin kéyin kanada we gollandiyening, emdi 22-april küni en'giliye parlaménti awam palatasining xitayning Uyghur we bashqa türkiy milletlerge qaratqan qilmishlirini “Irqiy qirghinchiliq” dep étirap qilishi pütkül Uyghurlarni zor hayajan'gha chömdürdi.

Biz qazaqistandiki bir qatar Uyghur ziyaliylirini ziyaret qilip, ularning bu heqtiki qarashlirini igiliduq.

Radiyomiz ziyaritini qobul qilghan qazaqistan yazghuchilar ittipaqining ezasi, ataqliq sha'ir abdughopur qutluqof ependi mundaq dédi: “Men bügün özümni yéngidin tughulghandek xushal séziwatimen. En'giliye parlaméntida Uyghurlar toghriliq qanun qobul qilin'ghanliqini anglap, jénim ténimgha sighmay qaldi. U yerdiki parlamént ezalirigha köptin köp rehmet. Bu qararning élinishi biz üchün chong destek bolidu. Qérindashlar yerge qarap, musulmanlar asman'gha qarap turghanda, biz otta köyüwatsaqmu beziler qolini shu otta issitiwatqan waqitta amérika, en'giliye parlaméntida insan üchün köyidighan ademler barken, ene shularning pikri bilen mushu qarar qobul qiliniptu. Dunyadiki démokratiyening ülgisi bolghan amérika, en'giliye hökümetliri, démokratik eller buni qolgha éliwatsa, epsuski, birmu musulman el yoq. Islam dinining merkizi bolghan erebistan 20 milyon musulman Uyghur bar, undaq qilma, déyishning ornigha, shi jinpingning yelkisini qéqip, ‛yaraysen‚ dep qilghinini téléwizizorda öz közüm bilen körüp, özümning béshini özüm yégendek boldum.”

Abdughopur qutluqof yene erebistan xelqini emes, belki xitay terep boluwatqan erebistan hökümetlirini qattiq eyiblep, Uyghurlarning béshigha éghir kün chüshüwatqan bir peytte ene shu xelq terepte boluwatqan yehudiylargha minnetdarliq bildürdi.

Ziyaritimizni qobul qilghan qazaqistan'gha xizmet körsetken géyolog, proféssor abdullajan samsaqof ependi mundaq dédi: “Elwette, bu xush xewerni shatlinip qobul qilduq. Chünki en'giliyedek dunyagha tesir da'irisi intayin keng, lawazimi yuqiri bir döletning xitayning Uyghurlargha qaritilghan siyasitini ‛irqiy qirghinchiliq‚ dep qobul qilghini bu chong mesile dep qaraymiz. Buningdin kéyinmu izbasarlar köpiyidu dégen ümidtimiz. Köpchilik so'allarni qoyuwatidu. Bu bizge néme menpe'et béridu? bu bir sirliq nerse emes. Nechche ay burun amérika mushu heqte qarar qobul qilghan idi. Shu qarardin kéyin médiya boyiche ya dunya sirtqi siyasiti boyiche her türlük yéngi tarmaq yolliri échildi. Bu ayan. Shuning üchün en'giliye ‛irqiy qirghinchiliq‚ dep qobul qilghandin kéyinmu ularning xitaygha bolghan bésimi téximu ewj alidu, dep ümid bilen qaraymiz.”

Dunya Uyghur qurultiyining qazaqistandiki meslihetchisi, qazaqistan zhurnalistlar ittipaqining ezasi riza semedi ependining éytishiche, 70 yil mabeynide, xususen yéqinqi yillarda xitayning Uyghur xelqige qarita élip bériwatqan jinayi heriketliri insaniyet dunyasigha ashkarilinip, Uyghurlargha nisbeten héssidashliq, basqunchi xitaygha qarshi naraziliq kücheymektiken. Insan qedir-qimmitini, heq-hoquqini himaye qilishni öz siyasitining ayrilmas qismi hésablighan eng qudretlik döletler amérika, kanada, gollandiye xitayning ene shu jinayetlirini ‛irqiy qirghinchiliq‚ dep jakarlap, derdmen Uyghur xelqige ümid béghishlighanken.

Riza semedi mundaq dédi: “Yéqinda biz Uyghurlarni söyündüridighan yene bir xewer élan qilindi. Bu en'giliye awam palatisi ezaliri teripidin bir éghizdin xitayning Uyghur zéminida élip bériwatqan jinayi heriketlirini ‛irqiy qirghinchiliq‚ dep élan qilghan qarari boldi. Bu qarar en'giliye hökümitining xitaygha qarshi emeliy siyasiy ish-heriket qilishigha türtkilik rol oynaydighanliqigha ishenchimiz kamil. Shundaqla qazaqistandiki biz Uyghurlar yawropadiki qudretlik dölet en'giliyening xitayning xelqimizge qarita jinayetlirini ‛irqiy qirghinchiliq‚ dep élan qilghan qarari yawropa ittipaqi terkibidiki döletlerge ijabiy tesiri bolidu we bu döletlermu en'giliyege oxshash xitaygha qarshi qarar qobul qilidu dégen ishenchidemiz.”

Siyasetshunas we tarixchi qehriman ghojamberdi en'giliye awam palatisi teripidin xitayning Uyghurlargha qaratqan jinayi heriketlirini “Irqiy qirghinchiliq” dep qarar alghanliqining Uyghurlar üchün nahayiti muhim ehmiyetke ige ikenlikini körsitip, mundaq dédi: “Chünki en'giliye dunyadiki tesiri eng zor döletlerning biri. Bu in'giliz-sakson sistémisidiki nahayiti qudretlik dölet. Uning üstige en'giliye parlaménti éghir-bésiqliq qilip, bir yildin buyan qobul qildi. Buningda shuni éytish kérekki, millet wekili nusret ghenining roli, shundaqla dunya Uyghur qurultiyning londondiki ishxanisining mudiri rehime mehmut xanimning intayin ewrishim, tirishchanliq pa'aliyitining netijisi dep qaraymiz. Buning ehmiyiti zor. Bu yawropadiki bir türküm döletlerge tesir qilidu. Men oylaymen, mushu in'giliz-sakson sistémisidiki döletler ‛irqiy qirghinchiliq‚ dégen qarar alidu. Bu, elwette, bizning azab chékiwatqan millitimiz üchün zor bir ümid. Mushuningdin kéyin jow baydén bashliq amérika hökümiti sistémiliq türde buni dawamlashturidu. Elwette, bu rusiyedek hakimmutleq döletler buninggha qarshi bolidu. Merkiziy asiyada buninggha héch qandaq bir inkas bildürmeydu. Lékin Uyghur mesilisining xelq'arada qanuniylishishi kücheydi, Uyghur millitige zor ümidlerni bexsh qildi.

Radiyoymiz ziyaritini qobul qilghan ustazlardin bextiyar awutof ependi we gülpem zordunowa xanim bu heqte öz qarashlirini bildürdi.

Igilishimizche, qazaqistanda köp sanda Uyghur ziyaliyliri orunlashqan bolup, ular memliketning ma'arip, ilim-pen, neshriyat, medeniyet we bashqimu saheliride pa'aliyet élip barmaqtiken. Qazaqistanda Uyghur tilliq mektepler, gézit-zhornallar, Uyghur tiyatiri, milliy ma'arip we medeniyetni terghib qiliwatqan köpligen jem'iyetlik teshkilatlar mewjut.