Қазақистанниң чоң ақсу йезисида “чоң ақсу - қутлуқ йезам” китабини тонуштуруш мурасими өткүзүлди

Ихтиярий мухбиримиз ойған
2019.12.13
Chong-Aqsu-Qutluq-Yezam-Telman-Nurakhunof201907-00.jpg “чоң ақсу - қутлуқ йезам” намлиқ китабниң аптори телман нурахуноф китабни тонуштуруш мурасимида. 2019-Йил 7-декабир. Чоң ақсу, қазақистан.
RFA/Oyghan

Мәлумки, қазақистан уйғурлири қазақистан мустәқил болған дәсләпки йиллардин тартип өзлириниң тил-маарипини сақлаш, мәдәнийитини раваҗландуруш, өрп-адәтлирини, тарихини тәршвиқ-тәрғиб қилиш имканийитигә игә болған иди. Болупму уйғурлар зич олтурақлашқан йеза вә шәһәрләрдә әнә шу йөнилишләрдә паалийәтләрниң елип берилиши давам қилмақта. Шулар арисида өз юртиниң өтмүш тарихини, иқтисадий вә мәдәнийәт утуқлирини тонуштуруш, алаһидә көзгә чүшкән намайәндилирини хатириләш, уларға һөрмәт билдүрүш әнәнигә айланған. Шу әнәнини йеқинда алмута вилайитиниң уйғур наһийәсидики чоң ақсу йезисида өткән мурасимдин рошән көрүвелишкә болиду. Мәзкур мурасим “чоң ақсу-қутлуқ йезам” намлиқ китабниң йоруқ көрүш мунасивити билән өткүзүлди.

7-Декабирдә чоң ақсу йезисида болуп өткән бу мурасимға наһийәлик вә йеза һакимийәт мәсуллири, җәмийәтлик бирләшмиләр вә аммивий ахбарат васитилири вәкиллири, зиялийлар, оқутқучи вә оқуғучилар, йеза турғунлири қатнашти. 

Мурасим қатнашқучилирини ғоҗаәхмәт сәдвақасоф намидики оттура мәктәпниң оқуғучилири тәнтәнилик һалда күтүвалди. Меһманлар тонуштурулғандин кейин сөзгә чиққан қазақистан язғучилар иттипақиниң әзаси, язғучи вә шаир, “чоң ақсу-қутлуқ йезам” китабиниң аптори телман нурахуноф китабниң йезилиш тарихи үстидә тохталди. 

У чоң ақсу йезисиниң өтмүштә көплигән қирғинчилиқларни баштин кәчүргәнликини, йеза аһалисиниң иқтисадий, мәдәнийәт саһәлиридә йәткән утуқлирини алаһидә тәкитлиди. У йәнә китабни тәйярлашта көплигән тарихий материялларға мураҗиәт қилғанлиқини ейтип, уни нәшир қилишқа мәнивий вә маддий ярдәм бәргәнләргә миннәтдарлиқини билдүрди. 

Мурасимдә сөз алған уйғур наһийәлик уйғур етно-мәдәнийәт мәркизи рәисиниң орунбасари шамахун нурумоф, “или вадиси-иле өнгири” гезитиниң баш муһәррири абдуманап аблизоф вә башқилар китабниң тарихий вә тәрбийәвий әһмийитини алаһидә тәкитләп, өз тиләклирини билдүрди. Униңда шундақла мурасимни өткүзүшкә ярдәм қолини сунған бир қатар милләт җанкөйәрлиригә вә китаб апториға чапан йепип, һөрмәт билдүрүлди. Мурасим давамида мәктәп коллектипи вә йеза сәнәткарлири тәрипидин тәйярланған консертлиқ программа көрситилди. Мәлум болушичә, мәзкур китабни тонуштуруш мурасими буниңдин бир нәччә күн илгири алмута шәһиридә орунлашқан “довун” ресторанида өткән болуп, униңға йеза турғунлири вә алмута шәһәрлик уйғур етно-мәдәнийәт мәркизи рәһбәрлики қатнашқан иди.

Китаб аптори телман нурахунофниң ейтишичә, чоң ақсу йезиси тоғрилиқ тунҗи әмгәк “йеңиланған йеза” нами билән 1972-йили мәшүр розийеф вә м. Мәмәтяроф тәрипидин нәшир қилинған икән. Лекин у шу вақиттики совет идеологийәси тәсири астида йезилған болсиму, көплигән мәлуматлар әнә шу китабтин елинған икән. 

Телман нурахуноф чоң ақсу тарихини йезишта ениқлашқа тегишлик бәзи мәсилиләргә дуч кәлгәнликини оттуриға қоюп, мундақ деди: “әслидә қазақистанниң алмута вилайитидә яшаватқан уйғур хәлқиниң тарихи илгирики заманлардин башлиниду. Лекин шу вақиттики тәтқиқатчилардин, мәсилән, румянтсеф һазирқи күндики уйғур вә панфилоф наһийәлириниң йезилирини 1882-йилдин тартип бәрпа болушқа башлиған дәп язған. Бирақ у хаталашқан. У шу земинда уйғурларниң яшиғанлиқи вә яшаватқанлиқи һәққидә параң қилмайду.” 

Телман нурахуноф шуниңға охшаш пакитларни ениқлашта болупму тарихчиларниң чоңқур тәтқиқат ишлириниң йүргүзүлүш лазимлиқини, буниң үчүн архиплардики материялларни қарап чиқишниң зөрүрликини көрсәтти.

У йәнә чоң ақсу охшаш йезилардики уйғурларниң өз кимликини сақлаш қелиш мәқситидә маарип, мәдәнийәт, илим-пән, әдәбият вә башқиму саһәләрдә әмәлгә ашурған иш-паалийитини тәтқиқ қилишниңму муһим икәнликини тәкитлиди.

Телман нурахуноф китаб үстидә ишләш җәрянида чоң ақсу йезисидин йетилип чиққан һәр саһә вәкиллириниң һаяти тоғрилиқ мәлуматларниму топлиғанлиқини билдүрди. 

“чоң ақсу-қутлуқ йезам” китабиға пикир язған “туран” университетиниң профессори, тарихчи-доктор абләт камалофниң ейтишичә, йәттисудики һәр бир уйғур йезиси аҗайип бир тарихқа һәм қазақистан уйғур аһалисиниң һаятида өзигә хас орунға игә икән. Мәзкур йеза вә шәһәр даирисидики мәһәллиләрниң өтмүши омумән қазақистан уйғурлириниң өтмүш тарихини гәвдиләндүргән болуп, бу уйғур хәлқиниң тарихи вә мәдәнийитини тәтқиқ қилишта муһим амил һесаблинидикән.

Абләт камалоф қазақистандики уйғур йезилириниң тарихи әйни вақитларда уйғур зиялийлири тәрипидин китаб яки журнал шәклидә елан қилинғанлиқини, “чоң ақсу-қутлуқ йезам” намлиқ китабниң алмута вилайитидики әң чоң йезиларниң бири чоң-ақсу йезисиниң өтмүши вә һазирқи һаятиға беғишланған нөвәттики салмақлиқ әмгәк икәнликини оттуриға қоюп, мундақ деди: “туғулған юрт, йеза тоғрилиқ тарих йезиш совет дәвридә қелиплашқан болуп, бу вақитта буниң барлиқи көпинчә әнә шу совет түзүми, сотсиялизм идеологияси билән зич бағланған иди. Илгири уйғурлар өзлирини совет җәмийитиниң аҗралмас бир бөлики дәп тонуған болса, мустәқиллиқ йиллири келип чиқиши бир, диндаш, қериндаш қазақ хәлқи вә башқиму милләтләр билән биллә қурған йеңи мәмликәтниң пуқралири, өз тарихиға, мәдәнийитигә игә алаһидә бир етникилиқ гуруппа сүпитидә сезишкә башлиди.” 

Мәлум болушичә, әйни вақитларда уйғурлар зич олтурақлашқан қорам, шуңқар, байсейит, қаратуруқ, маливай, довун, кәтмән йезилири, шундақла алмута шәһиридики султан-қорған, заря востока қатарлиқ мәһәллиләрниң тарихи һәққидә китаблар нәшир қилинған икән. Өз юртлириниң тарихиға болған қизиқиш һазирму давам қиливатқан болуп, йеқинда алим шәмшидин аюпофниң апторлуқида “юртум-пәхрим” намлиқ китаб йоруққа чиққан иди. Мәзкур әмгәк уйғур наһийәсиниң ачиноқа йезисиға беғишланған.

Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.