Қазақистанда хитайға қарши кәйпият йәнә күчийишкә қарап йүзләнди

Қазақистандики мустәқил аммивий ахбарат васитилириниң хәвәрлиригә қариғанда, кейинки вақитларда қазақистанда хитайға қарши кәйпият йәнә әвҗ елишқа башлиған. Илгири хитай пуқралириниң қазақистанға келип, йәр сетивелиши, деһқанчилиқ йәрлирини узун муддәткә иҗарә елиши, шундақла қазақистанда хитай завутлириниң селиниши һәққидә аммивий ахбарат васитилири вә иҗтимаий таратқуларда тарқалған хәвәрләр йәрлик аһалини, айрим өктичи күчләрни вә паалийәтчиләрни қаттиқ әндишигә салғанди. Бу мәмликәт пайтәхти нурсултан, шундақла алмута, атирав, ақтав охшаш чоң шәһәрләрдә чоң-кичик намайишларниң елип берилишиға сәвәб болди.

Йеқиндин буян йәрлик мәтбуатларда қазақистанда хитай карханилири саниниң өсүватқанлиқи, шундақла өзлириниң уйғур елидә из-дәрәксиз йоқап кетиватқан я болмиса хитай түрмилиридә вә җаза лагерлириға соланған уруқ-туғқанлиридин хәвәр алалмайватқанларниң хитайниң алмутадики консулханиси алдида өткүзүватқан давамлиқ намайишлири һәққидә мақалиларниң елан қилиниши йәнила давам қилмақта.

“абай қазақистан” тор бетидә елан қилинған “қазақистанда хитай карханилириниң сани ашти” намлиқ мақалидә ейтилишичә, ахирқи вақитларда қазақистандики хитай карханилининиң сани ешип, хитайдин келидиған импорт көләми 4 айниң ичидә 2, 3 милярд долларни тәшкил қилған. Хитайдин кәлгән қануний ширкәтләр вә вакаләтханиларниң сани 1265 кә йетип, әксичә хитайдин келидиған мәбләғләр 22 пирсәнткә азайған.

Радийомиз зияритини қобул қилған қазақистанлиқ сиясәтшунас дос көшим әпәнди мундақ деди: “мән иқтисад йөнилишидики мустәхәссис әмәс, бирақ биз иккинчи бир нәрсини унтумаслиқимиз керәк. Русийәниң бизгә киргән ширкәтлириниң сани һазир 10 миңдин ашиду. Хитайдин үч һәссә көп. Шуниң үчүн бизгә хитайла әмәс, башқа мәмликәтләрму, мәсилән, өз вақтида җәнубий корейәму актип һалда киргәнди. Бизниң өзимизниң тиҗарәтчилиримиз мәбләғ салмиса, әлвәттә, чәтәлликләргә қарашқа мәҗбурмиз. Мундақ әһвал башқа мәмликәтләрдиму мәвжүт дәп ойлаймән.”

Ахбарат васитилиридин игилишимизчә, мушу йили февралда алмутадики хитай консулханиси алдида башланған намайиш йеқинқи күнләргичә давам қилған. Өзлириниң балилирини йетиләп барған көпинчә анилар қоллириға из-дәрәксиз йоқап кәткән вә җаза лагерлириға қамалған уруқ-туғқанлириниң рәсимлирини тутуп, уларни сүрүштә қилишни тәләп қилған. Төт айға йеқин вақитқа созулған намайишлар җәриянида консулхана хадимлири намайишчилар алдиға бир қетимму чиқмиған. Йәрлик һакимийәт вәкиллири болса намайишчиларға бу һәрикәтниң қанунсиз икәнликини әскәрткән. Намайишчилар шуниңдәк уйғур, қазақ охшаш милләтләргә қарита йүргүзүлүватқан қирғинчилиқ сиясити үчүн пәқәт хитай даирилиринила әмәс, бәлки қазақистан даирилириниму тәнқитлигән.

Дос көшим әпәнди қазақистан вә уйғур елидә яшаватқан, мәсилән, қазақ аилилириниң иккигә бөлүнүп қелип, бир нәччә йилдин буян қошулалмайватқанлиқини, болупму 2017-йилдин тартип қазақларниңму қолға елишниң башланғанлиқини илгири сүрүп, мундақ деди: “шуниң үчүн хитайдики чоң паҗиә қазақистандики бизниңму чоң паҗиәмиз болуши керәк. Әмма даириләр униңға қулақ селиватқини йоқ. Улар хитайдики қазақларниң мәсилиси бу хитайниң ички мәсилиси дегәндин башқа һеч нәрсә ейталмайватиду. Мениңчә, хитай тәрәп өзи бу йәрдики пуқраларниң әризлирини қобул қилип, қарап, чүшәндүрүши лазимди. Көплигән әлләр мундақ әһвалда жаваб беришкә тиришиду. Раст болсиму, ялған боласиму, уларниң әризлирини қобул қилип, сөзлишип, жавабини берәтти. Мән мушуниңға таң қалимән. Бизниң һөкүмәт рәһбәрлириму у яқтики қазақларниң әһвалиға мунасивәтлик пикир билдүрши керәк иди. Бирақ ахирқи вақитларда бу һәқтә һеч нәрсә аңлимидим. Қазақистан һөкүмитиниң бу мәсилигә бола позитсийәсини сақчилар испатлап бәрди. Мениң оюмчә, хитайға қарши мундақ намайишлар йәниму давамлишиду.”

Қазақ тиллиқ мәтбуат сәһипилиридин мәлум болушичә, алмутада өткән намайишлардин кейин бир түркүм униң қатнашқучилириға җәриманә пул селинған болса, бәзилирини бүгүнки күнгә қәдәр қолға елиш һәрикәтлири давам қилмақтикән.

1-Июл күни “азадлиқ” радйийоси елан қилған “политсийә хитай консулханиси алдида намайиш өткүзүп йүргәнләрни йәнә қолға алди” намлиқ мақалида ейтилишичә, намайиш қатнашқучилириниң бири байболат күнболат оғли йеқинда өйидин тутуп кетилгән. Шуниңдәк “нағиз атаюрт пидаийлири” тәшкилатиниң рәһбири бекзат мәхсутқан оғлиму тутуқун қилинған.

Радийомиз зияритини қобул қилған қазақистанлиқ һоқуқ қоғдиғучи вә журналист андрей гришин әпәнди һәр қандақ бир һәрикәтни қанун җәһәттин һәр хил чүшәндүрүшкә болидиғанлиқини оттуриға қоюп, мундақ деди: “қанун бойичә, әлвәттә, сақчилар қамаққа елиш бойичә қаидиләргә риайә қилди. Чүнки рәсмий рухсәтсиз бирәр намайиш қилиш мәний қилинған дегән мадда бар. Лекин сақчилар намайишчиларниң бу һәрикәткә беришиниң алдини алмиған. Йәнә бир нәрсә, биздә бир намайишни өткүзүшкә рухсәт бәрсә, иккинчисигә мәний қилиниду. Йәни биздә көпинчә намайиш өткүзүшкә я болмиса уни мәний қилишқа асаслиқ сәвәб йоқ. Бир нәччә айға созулған намайиш қатнашқучилирини қамаққа елиш һәрикәтлиридиму сақчилар тәрипидин чүшәнмәсликләр, қанунсиз һәрикәтләр бар. Мениң оюмчә, намайишчилар мундақ һәрикәтләргә йәниму бариду. Сақчиларму юқиридин чүшкән буйруқлар бойичә һәрикәт қилишни давам қилиду.”

Андрей гришин алмутада йүз бәргән бу намайишларниң хитайниң уйғур елида йүргүзүватқан бастуруш сиясити билән зич бағланғанлиқини көрситип, йәнә мундақ деди: “хитайда һеч нәрсә өзгәрмәйватиду. Хитай һөкүмити аз санлиқ милләтләрни қандақ тәқип қилған болса, шундақла давамлаштуруватиду. Шундақтиму хәлқара җамаәтчиликниң бу мәсилидә хитайни тәнқид қилиши, әлвәттә, бейҗиңға, тәсир қилди. Шуниң үчүн хитай әхбарат тәнқидини күчсизләндүрш, өзини ақлаш үчүн бар амалларни қиливатиду. Әмма дуня буниң тәшвиқ икәнликини яхши чүшиниватиду. Хитайниң ялған әхбарат тарқитишлири шу жүмлидин алмутада хитайға қаршилиқниң күчийишигә сәвәб болди, дәп ойлаймән. Бизниң һакимийәт болса, хитай сияситигә қарши чиққанларни бесишқа тиришмақта.”

Игилишимизчә, хитай билән иқтисадий алақилириниң йеқин болғанлиқи сәвәбидин қазақистан вә қирғизистан, таҗикистан охшаш оттура асия мәмликәтлириму хитайдин көпләп қәрз алған болсиму, әмди уни қайтурушта бәзи қийинчилиқларға дуч кәлмәктикән. Болупму таҗикистан өз қәрзини үзәлмәй тағлиқ бәдахшан районидики йәрлирини бериветишкә мәҗбур болған. Һазир қирғизистанму шундақ әһвалда икән.