Қазақистанда хитайға қарши наразилиқ намайишлири йүз бәрди

Мәлумки, йеқиндин буян қазақистан аммиви ахбарат васитилириниң диққити җаңаөзен шәһиридә өткән хитайға қарши намайишта болуп кәлди. Мәзкур намайишқа чиққан аһалиләр хитайниң қазақистанда 55 завут селишиға наразилиқ билдүргән.

“абай к з” тор гезитидә елан қилинған нурбике бексултан қизиниң “қасимҗомарт тоқайеф җаңаөзенгә барамду?” намлиқ мақалисидә ейтилишичә, бу наразилиқ қазақистан президенти тоқайефниң йеқинда хитайға пиланлиған сәпиридин келип чиққаникән. 

Мақалида мундақ дейилгән: “2017-йилниң июн ейида хитай хәлқ җумһурийити рәһбири ши җинпиң рәсмий сәпәр билән әлордиға кәлди. Шу сәпәр мабәйнидә сабиқ президент нурсултан назарбайеф хитайниң 51 карханисини қазақистанға көчүрүш тоғрилиқ келишимниң әмәлгә ашурулуватқанлиқини ейтқаниди. Өз нөвитидә хитай рәһбири ‛бир бәлвағ, бир йол‚ намлиқ идийәсиниң қоллиғини үчүн нурсултан назарбайефқа миннәтдарлиқини билдүргән.”

Қазақистан мәтбуати вә иҗтимаий таратқулиридин игилинишичә, қазақистанда хитайға болған наразилиқларға асасән хитай карханилириниң қазақистанға көчүрүлүши, қазақистанниң хитайдин қәрз елиши һәмдә қазақистанниң хитайға көп миқдарда қәрз болуши, хитайниң қазақистанниң болупму йәрлирини вә нефит канлирини сетивелиши яки иҗаригә елиши сәвәб болмақтикән. 

Нурбике бексултан қизи иқтисад министири тимур сүлейменофниң бәргән мәлуматлириға асаслинип, қазақистанниң хитайға болған қәрзиниң 12, 5 милярд долларни тәшкил қилғанлиқини көрсәткән. У йәнә өткән йили назарбайефниң хитай билән омумий көлими 28 милярд долларни тәшкил қилидиған 51 лайиһини имзалиғанлиқини оттуриға қойған. 

“җас алаш” гезитидә елан қилинған асмира йермек қизиниң “җаңаөзенликләр тоқайефтин җаваб күтмәктә” дегән мақалисидә җаңаөзен” шәһириниң турғуни муратбай симағалийефниң бу һәқтики қариши кәлтүрүлгән. У мундақ дегән: “биз немә үчүн чиқтуқ? хитайниң 55 завутиниң әлгә киришигә қаршимиз. Уларсизму һаят кәчүрдуқ. Маңғистав вилайитиниң һакими туримоф келип кәтти. Ойимизни ейттуқ. Бизгә у: ‚хитай завутлири кирмәйду‛ дәп кәтти. Бирақ бизгә тоқайефниң өзи җаваб бәрсун. Хитайниң завутлири кирмәйдиған болса, тамға бесип, хәт йезип бәрсун. Телевизийәдин чиқип ейтсун. Өзидин җаваб кәлмигүчә биз орнимиздин қозғалмаймиз.” 

Муратбай симағалийеф шу мунасивәт билән җаңаөзен шәһәрлик һөкүмәт бинаси мәйданида 200-300 адәмниң йиғилғанлиқини, уларниң аз қисминиң “өзен-мунайгаз” компанийәси ишчилири болуп, қалғининиң шу йәрниң аһалилири икәнликини, сиясий партийәләр яки җәмийәтлик тәшкилатлар намидин сөзлигәнләрниң болмиғанлиқини, наразилиқ билдүрүшкә һөкүмәт тәрипидин рухсәтниңму соралмиғинини, қанун қоғдаш органлири тәрипидин һеч қандақ бесим көрситилмигәнликини ейтқан. 

Биз җаңаөзен шәһириниң турғуни, хитайға қарши намайиш қатнашқучиси нурлибек нурғалийеф билән алақиләштуқ. У зияритимизни қобул қилип, бу намайишқа җаңаөзен хәлқиниң амалсизлиқтин чиққанлиқини, хитайниң һәқиқәтәнму қазақистан үчүн чоң хәвп туғдуруватқанлиқини, хитай лагерлирида азаб чекиватқан уйғур, қазақларниңму буниңға мисал болалайдиғанлиқини илгири сүрүп, мундақ деди: “буниң барлиқиға зәрбә бериш керәк яки тохтитиш керәк. Биз бир талай байлиқ билән олтуруп, немишқа өзимиз тәрәққий қилмаймиз? мушуниң барлиқиға йүрикимиз ағрийду. Селинмақчи болған хитай завутлириниң қазақистан екологийәсигә, әлвәттә, тәсириму болиду. Химийилик мәһсулатниң барлиқи хитайдин келиватиду. Униң хәлққә қанчилик зиян икәнликини яхши билимиз. Шуниң үчүн немә үчүн биз, қазақ хәлқи, бирлишип, көклийәлмәймиз? һакимийәттә олтарғанлар бир-икки йилниң ичидә буниң барлиқини өзгәртип, қазақистанни раваҗландуриду дәп ойлиялмаймән. Һазир қазақистанда яш, әқиллиқ яшлар көп. Улар һөкүмәт бешиға кәлсә, оңшилимиз. Биздә сиясий мәқсәт йоқ. Бизниң мәқситимиз қазақниң милләт болуп сақлинип қелиши һәм келәчәк әвладларға шундақ чоң мәдәнийитимизни көрситиш. Ишсизлиқ болмиса, өйсизләр болмиса, дәп пүткүл қазақ ойлиниду. Шуниң үчүн биз хитай басқунчилиқиға қарши чиқтуқ.” 

“азадлиқ” радиоси елан қилған сания тойкенниң “хитай завутлириға қарши җаңаөзендики намайиш вә һәмкарлиқ һәрикәтлири” намлиқ мақалида ейтилишичә, җаңаөзенликләрниң 2-сентәбирдики намайишини қоллап қазақистанниң нурсултан, ақтөпә вә чимкәнт шәһәрлиридиму 3-сентәбир күни: “биз хитай басқунчилиқиға қарши” дегән намда намайишлар болуп өткән. “җас алаш” гезити 4-сентәбир күни алмута һөкүмәт бинаси алдидиму намайиш болғанлиқини хәвәр қилған. 

Мақалә аптори сания тойкен қазақистанда хитайға қарши наразилиқниң күчәйгәнликини йәнә мундақ дәп чүшәндүриду: “2017-йили хитайниң шинҗаң районида етник қазақларниң бастурулуватқанлиқи тоғрилиқ ахбарат тарашқа башлиди. Бәзи қазақистанлиқлар өзлириниң хитайға кәткән уруқ-туғқанлириниң чеградин өтәлмәйватқанлиқи тоғрилиқ әрз қилди. Бу вәзийәт қазақистанда хитайға қарши кәйпиятни күчәйтти.” 

“закон қазақистан” тор бетидә берилгән “һәммиси бәк адәттики иш: хитай хәлқ җумһурийити әлчиси намайишлар тоғрилиқ пикир билдүрди” намлиқ мақалида көрситилишичә, хитайниң қазақистандики әлчиси җан шяв намайишчиларниң әнсирәшлирини бикарға чиқарған. У бәзи күчләрниң хитайға вә икки дөләт арисидики мунасивәтләрниң күчийишигә қарши аһалә арисида зиддийәт селиватқан болсиму, буниң йоққа чиққанлиқини көрсәткән. 

Қазақистанлиқ сиясәтшунас дост көшим хитайниң қазақистанда салмақчи болған завутлири һәққидә тохтилип, мундақ деди: “мән байқаватимән, мәсилән хитайдин келиватқан бәзи нәрсиләр химийилик, дора-дәрмәк вә башқилар болуватиду. Уларниң барлиқиға көз юмушқа йәнә болмайду. Чүнки у завутлар бизгә иш орунлирини елип келиду, мәмликәткә пул кириду. Биздә ахирқи вақитларда хитайни мутләқ йолатмайлуқ, башқилар киривәрсун дегән чүшәнчә қелиплашқан. Бу әслидә русийәни қелиплаштурғини. Бу йәрдә екологийә мәсилисиму бар. Бу узундин буян келиватқан мәсилә. Мәсилән, хитайдин кәлгән 51 ишләпчиқириш орни қәйәргә орунлишиду. Улардин қанчилик пайда чүшиду, қанчилик иш орни болиду, мана буниң барлиқини һөкүмәттикиләр яки министирлар әмәс, бәлки хәлқ контрол қилип туруши керәк. Биз буниң барлиқини билмәймиз. Мәмликәт бу йәрдә очуқ ишлиши керәк.”

Сиясәтшунас әзимбай ғали җаңаөзендә йүз бәргән намайишниң бир нәччә сәвәблириниң бар икәнликини, буни яхши тәтқиқ қилиш лазимлиқини оттуриға қоюп, мундақ деди: “мән хитай карханичилирини яқлимаймән. Уларниң дуняви бастуруш сияситини йүргүзүватқанлиқиға, хитайниң империйәлик нийити бар икәнликигиму ишинимән. Шуниң үчүн бизгә униң қәрзлирини алсақму, униң билән иқтисадий мунасивәттә болсақму, әмма өзимизни бесивелишиға йол қоймаслиқимиз лазим. Бизгә таҗикистан охшаш қәрз елип, беқинди болуп қалмаслиқимиз керәк. Қирғизистан болса хитайни қоғлаватиду. Мәлумки, биздә парихорлуқ раваҗланған. Хитай шуни пайдилинип, қазақистанни беқиндилиққа иттириши мумкин.”

Әзимбай ғали хитайниң уйғур вә қазақ хәлқини көпләп йиғивелиш лагерлириға қамаватқан бир пәйттә бу икки хәлқниң бирлишип һәрикәт қилип, хитай сияситигә қарши туруш лазимлиқини билдүрди.