Qazaqistanda xitaygha qarshi naraziliq namayishliri yüz berdi

Ixtiyariy muxbirimiz oyghan
2019.09.05
qazaqistanda-xitaygha-qarshi-namayish-201909.jpg Qazaqistanda yüz bergen xitayning zoriyiwatqan tesirige qarshi namayishlardin bir körünüsh . 2019-Yili 4-séntebir. Qazaqistan.
Social Media

Melumki, yéqindin buyan qazaqistan ammiwi axbarat wasitilirining diqqiti janga'özén shehiride ötken xitaygha qarshi namayishta bolup keldi. Mezkur namayishqa chiqqan ahaliler xitayning qazaqistanda 55 zawut sélishigha naraziliq bildürgen.

“Abay k z” tor gézitide élan qilin'ghan nurbiké béksultan qizining “Qasimjomart toqayéf janga'özén'ge baramdu?” namliq maqaliside éytilishiche, bu naraziliq qazaqistan prézidénti toqayéfning yéqinda xitaygha pilanlighan sepiridin kélip chiqqaniken. 

Maqalida mundaq déyilgen: “2017-Yilning iyun éyida xitay xelq jumhuriyiti rehbiri shi jinping resmiy seper bilen el'ordigha keldi. Shu seper mabeynide sabiq prézidént nursultan nazarbayéf xitayning 51 karxanisini qazaqistan'gha köchürüsh toghriliq kélishimning emelge ashuruluwatqanliqini éytqanidi. Öz nöwitide xitay rehbiri ‛bir belwagh, bir yol‚ namliq idiyesining qollighini üchün nursultan nazarbayéfqa minnetdarliqini bildürgen.”

Qazaqistan metbu'ati we ijtima'iy taratquliridin igilinishiche, qazaqistanda xitaygha bolghan naraziliqlargha asasen xitay karxanilirining qazaqistan'gha köchürülüshi, qazaqistanning xitaydin qerz élishi hemde qazaqistanning xitaygha köp miqdarda qerz bolushi, xitayning qazaqistanning bolupmu yerlirini we néfit kanlirini sétiwélishi yaki ijarige élishi seweb bolmaqtiken. 

Nurbiké béksultan qizi iqtisad ministiri timur süléyménofning bergen melumatlirigha asaslinip, qazaqistanning xitaygha bolghan qerzining 12, 5 milyard dollarni teshkil qilghanliqini körsetken. U yene ötken yili nazarbayéfning xitay bilen omumiy kölimi 28 milyard dollarni teshkil qilidighan 51 layihini imzalighanliqini otturigha qoyghan. 

“Jas alash” gézitide élan qilin'ghan asmira yérmék qizining “Janga'özénlikler toqayéftin jawab kütmekte” dégen maqaliside janga'özén” shehirining turghuni muratbay simaghaliyéfning bu heqtiki qarishi keltürülgen. U mundaq dégen: “Biz néme üchün chiqtuq? xitayning 55 zawutining elge kirishige qarshimiz. Ularsizmu hayat kechürduq. Mangghistaw wilayitining hakimi turimof kélip ketti. Oyimizni éyttuq. Bizge u: ‚xitay zawutliri kirmeydu‛ dep ketti. Biraq bizge toqayéfning özi jawab bersun. Xitayning zawutliri kirmeydighan bolsa, tamgha bésip, xet yézip bersun. Téléwiziyedin chiqip éytsun. Özidin jawab kelmigüche biz ornimizdin qozghalmaymiz.” 

Muratbay simaghaliyéf shu munasiwet bilen janga'özén sheherlik hökümet binasi meydanida 200-300 ademning yighilghanliqini, ularning az qismining “Özén-munaygaz” kompaniyesi ishchiliri bolup, qalghinining shu yerning ahaliliri ikenlikini, siyasiy partiyeler yaki jem'iyetlik teshkilatlar namidin sözligenlerning bolmighanliqini, naraziliq bildürüshke hökümet teripidin ruxsetningmu soralmighinini, qanun qoghdash organliri teripidin héch qandaq bésim körsitilmigenlikini éytqan. 

Biz janga'özén shehirining turghuni, xitaygha qarshi namayish qatnashquchisi nurlibék nurghaliyéf bilen alaqileshtuq. U ziyaritimizni qobul qilip, bu namayishqa janga'özén xelqining amalsizliqtin chiqqanliqini, xitayning heqiqetenmu qazaqistan üchün chong xewp tughduruwatqanliqini, xitay lagérlirida azab chékiwatqan Uyghur, qazaqlarningmu buninggha misal bolalaydighanliqini ilgiri sürüp, mundaq dédi: “Buning barliqigha zerbe bérish kérek yaki toxtitish kérek. Biz bir talay bayliq bilen olturup, némishqa özimiz tereqqiy qilmaymiz? mushuning barliqigha yürikimiz aghriydu. Sélinmaqchi bolghan xitay zawutlirining qazaqistan ékologiyesige, elwette, tesirimu bolidu. Ximiyilik mehsulatning barliqi xitaydin kéliwatidu. Uning xelqqe qanchilik ziyan ikenlikini yaxshi bilimiz. Shuning üchün néme üchün biz, qazaq xelqi, birliship, kökliyelmeymiz? hakimiyette oltarghanlar bir-ikki yilning ichide buning barliqini özgertip, qazaqistanni rawajlanduridu dep oyliyalmaymen. Hazir qazaqistanda yash, eqilliq yashlar köp. Ular hökümet béshigha kelse, ongshilimiz. Bizde siyasiy meqset yoq. Bizning meqsitimiz qazaqning millet bolup saqlinip qélishi hem kélechek ewladlargha shundaq chong medeniyitimizni körsitish. Ishsizliq bolmisa, öysizler bolmisa, dep pütkül qazaq oylinidu. Shuning üchün biz xitay basqunchiliqigha qarshi chiqtuq.” 

“Azadliq” radi'osi élan qilghan saniya toykénning “Xitay zawutlirigha qarshi janga'özéndiki namayish we hemkarliq heriketliri” namliq maqalida éytilishiche, janga'özénliklerning 2-séntebirdiki namayishini qollap qazaqistanning nursultan, aqtöpe we chimkent sheherliridimu 3-séntebir küni: “Biz xitay basqunchiliqigha qarshi” dégen namda namayishlar bolup ötken. “Jas alash” géziti 4-séntebir küni almuta hökümet binasi aldidimu namayish bolghanliqini xewer qilghan. 

Maqale aptori saniya toykén qazaqistanda xitaygha qarshi naraziliqning kücheygenlikini yene mundaq dep chüshendüridu: “2017-Yili xitayning shinjang rayonida étnik qazaqlarning basturuluwatqanliqi toghriliq axbarat tarashqa bashlidi. Bezi qazaqistanliqlar özlirining xitaygha ketken uruq-tughqanlirining chégradin ötelmeywatqanliqi toghriliq erz qildi. Bu weziyet qazaqistanda xitaygha qarshi keypiyatni kücheytti.” 

“Zakon qazaqistan” tor bétide bérilgen “Hemmisi bek adettiki ish: xitay xelq jumhuriyiti elchisi namayishlar toghriliq pikir bildürdi” namliq maqalida körsitilishiche, xitayning qazaqistandiki elchisi jan shyaw namayishchilarning ensireshlirini bikargha chiqarghan. U bezi küchlerning xitaygha we ikki dölet arisidiki munasiwetlerning küchiyishige qarshi ahale arisida ziddiyet séliwatqan bolsimu, buning yoqqa chiqqanliqini körsetken. 

Qazaqistanliq siyasetshunas dost köshim xitayning qazaqistanda salmaqchi bolghan zawutliri heqqide toxtilip, mundaq dédi: “Men bayqawatimen, mesilen xitaydin kéliwatqan bezi nersiler ximiyilik, dora-dermek we bashqilar boluwatidu. Ularning barliqigha köz yumushqa yene bolmaydu. Chünki u zawutlar bizge ish orunlirini élip kélidu, memliketke pul kiridu. Bizde axirqi waqitlarda xitayni mutleq yolatmayluq, bashqilar kiriwersun dégen chüshenche qéliplashqan. Bu eslide rusiyeni qéliplashturghini. Bu yerde ékologiye mesilisimu bar. Bu uzundin buyan kéliwatqan mesile. Mesilen, xitaydin kelgen 51 ishlepchiqirish orni qeyerge orunlishidu. Ulardin qanchilik payda chüshidu, qanchilik ish orni bolidu, mana buning barliqini hökümettikiler yaki ministirlar emes, belki xelq kontrol qilip turushi kérek. Biz buning barliqini bilmeymiz. Memliket bu yerde ochuq ishlishi kérek.”

Siyasetshunas ezimbay ghali janga'özénde yüz bergen namayishning bir nechche seweblirining bar ikenlikini, buni yaxshi tetqiq qilish lazimliqini otturigha qoyup, mundaq dédi: “Men xitay karxanichilirini yaqlimaymen. Ularning dunyawi basturush siyasitini yürgüzüwatqanliqigha, xitayning impériyelik niyiti bar ikenlikigimu ishinimen. Shuning üchün bizge uning qerzlirini alsaqmu, uning bilen iqtisadiy munasiwette bolsaqmu, emma özimizni bésiwélishigha yol qoymasliqimiz lazim. Bizge tajikistan oxshash qerz élip, béqindi bolup qalmasliqimiz kérek. Qirghizistan bolsa xitayni qoghlawatidu. Melumki, bizde parixorluq rawajlan'ghan. Xitay shuni paydilinip, qazaqistanni béqindiliqqa ittirishi mumkin.”

Ezimbay ghali xitayning Uyghur we qazaq xelqini köplep yighiwélish lagérlirigha qamawatqan bir peytte bu ikki xelqning birliship heriket qilip, xitay siyasitige qarshi turush lazimliqini bildürdi.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.