Qazaqistanda qedimiy Uyghur ketmen yézisining tarixi heqqidiki kitab tonushturuldi
2024.12.20

Qazaqistandiki Uyghur yézilirining kélip chiqishi we tereqqiyat tarixiy yillardin buyan qiziqarliq téma bolup kelmekte idi. Mundaq yerlik tarix tezkirilirining biri, qedimi Uyghur ketmen yézisining mexsus tarixi heqqide yézilghan eser “Ketmen tarixi” yéqinda almutadiki mir neshriyati teripidin Uyghur tilida neshr qilindi. 16-Dékabir küni almuta wilayiti Uyghur nahiyesining ketmen yézisida mezkur “Ketmen tarixi” namliq kitabning tonushturush murasimi ötküzüldi. Uni Uyghur nahiyelik Uyghur medeniyet merkizi uyushturdi. Murasimgha alimlar, jem'iyetlik birleshmiler wekilliri, yurt-jama'et, mektep oqutquchiliri we oqughuchiliri qatnashti. “Ketmen tarixi” namliq eserning aptori turalim hézizof bu eserni qolyazma halida yézip qaldurup wapat bolghinigha xéli yillar bolghan bolup, bu qétim birqanche mutexessis eserni retlep neshrge teyyarlighanidi.
Murasimda aldi bilen kitab aptori turalim hézizofning rohigha atap du'a qilin'ghandin kéyin, riyasetchi, Uyghur nahiyelik Uyghur medeniyet merkizining re'isi arlén osmanof murasimning asasiy meqsitini chüshendürdi we kelgen méhmanlarni tonushturdi.
Kitab mu'ellipi merhum turalim hézizof öz emgikini buningdin qiriq yilgha yéqin waqit ilgiri yazghan bolsimu, her xil sewebler tüpeylidin uni neshr qilish mumkinchiliki bolmighan. Ariliqta özimu wapat bolghan, eserning ilmiy we tarixi qimmiti yuqiri bolghanliqi üchün axiri mutexessisler eserni teyyarlap neshr qilishni qarar qilghan bolup, kitabning kirishme qismini tarix penlirining doktori ablet kamalof yazghan.
Arlén osmanofning tonushturushiche, turalim hézizof 1925-yili 25-may küni ketmen yézisida déhqan a'iliside dunyagha kelgen. Ottura mektepni ela bahalar bilen tamamlap, hazirqi panfilof nahiyesining yarkent shehiride mu'ellimlerni teyyarlaydighan bilim dergahida oqup, yurtigha qaytip kelgen. U köp waqit ötmeyla almuta shehiridiki abay namidiki qazaq pédagogika institutining til we edebiyat bölümide öz bilimini dawamlashturidu. Oqushni tamamlap, ketmen ottura mektipide ustazliq qilidu. Kéyinki yillarda yuqirida atalghan institutning matématika bölümini tamamlap, pénsiyege chiqquche ustazliq qilghan. Turalim hézizofning xizmiti yuqiri bahalinip, “Qazaqistanning emgek singdürgen ustazi” belgisi bilen mukapatlan'ghan. U 2004-yili 8-mart küni 79 yéshida alemdin ötken. U, 1970-yillarda öz yurti ketmenning tarixi heqqide izdinip, “Ketmen tarixi” ni yézip qaldurghan.
Murasimda sözge chiqqan almuta shehiri bostandiq nahiyelik Uyghur étno-medeniyet merkizining re'isi, “Turan dunyasi” türkiy xelqler medeniyiti fondining mudiri karlin mexpirof, “Turan” uniwérsitéti rayonluq tetqiqatlar merkizining mudiri, piroféssor ablet kamalof, almuta shehiri murat hemrayéf namidiki 150-ottura mektepning Uyghur tili we edebiyati pénining mu'ellimi, filologiye penlirining kandidat doktori hakimjan hemrayéflar ikki qisimdin ibaret mezkur emgekte qazaqistanning medeniy hayatida muhim rol oynap kelgen yurtlarning biri ketmen yézisining ötmüsh tarixi eks étilgenlikini, uningda yéza ahalisining ötken esirning bashliridin tartip shekillen'gen her xil siyasiy, ijtima'iy, medeniy we iqtisadiy shara'itlardiki turmush tirikchiliki, yéza ademlirining béshidin kechürgen weqe hem sergüzeshtliri, yurt ichidin chiqqan meshhur shexslerning ömürbayani yorutulghanliqini otturigha qoyup, uning tarixiy ehmiyitini alahide tekitlidi.
Murasimda sözge chiqqan ketmen yézisi jama'iti wekilliri, merhumning uruq-tughqanliri turalim hézizofning hayati we ish-pa'aliyiti, insaniy xisletliri heqqide öz eslimilirini otturigha qoydi.
Ketmen yézisining bashliqi bérik shaymuxayéf mundaq dédi: “Hörmetlik méhmanlar, hörmetlik akilar, inilar, birinchidin, ketmen yézisigha xush kepsiler. Bügün yaxshi bir tarixiy weqe boluwatidu. Aldi bilen bügünki qazaqistanning musteqilliq küni bilen hemminglarni tebrikleymen. Élimiz aman bolsun. Shuning bilen birge turalim akining kitabining tonushturush murasimi boluwatidu. Intayin xushalmiz. Ajayip ish. Ketmen qazaqistandiki yaxshi yézilarning biri. Bu mushu yurtta yashawatqan xelqlerning birlikidin dep oylaymen. Men bu yézigha bashliq bolup kelginimde mushu ketmenning tarixini izdidim. Ketmenning 500 yüz yilliq tarixi bar dep angliduq, emma uni tapalmiduq. Bügünki ketmen toghriliq kitabni tonushturush murasimini ötküzüsh kélechek ewladlar üchün chong ülge-ibret. Turalim akining qolyazmilirini yighip, chong kitab qilip chiqirishning özi chong emgek.”
Murasim axirida merhumning uruq-tughqanliridin méhriban hézizowa kitabning neshr qilinishigha küch chiqarghanlargha minnetdarliqini bildürdi hem ulargha soghilirini tapshurdi. Murasim dawamida sen'etkarlarning küchi bilen teyyarlan'ghan konsért pirogrammisi körsitildi.
Radiyomiz ziyaritini qobul qilghan filologiye penlirining kandidat doktori hakimjan hemrayéf ependi mundaq dédi: “Bügün ketmen yézisida heqiqetenmu tarixiy bir weqe yüz berdi. Ilgiri, yeni 70 yil dégüdek waqitni öz ichige alghan sabiq sowét dewride köpligen yézilarning tarixi ene shu sowét idé'ologiyesining tesiri astida bolup, xelqqe yetmigen idi. Bügün ketmen yézisida bolghan ene shu turalim hézizofning ‛ketmen tarixi‚ kitabini tonushturush murasimida sözge chiqqan alimlar kitab mu'ellipining emgikige özlirining munasip bahasini berdi. Bolupmu tarixchi, tarix penlirining doktori, piroféssor ablet kamalof bu kitabning qandaq qilip yoruqqa chiqqanliqi we uning tarixiy ehmiyiti toghriliq pikrini otturigha qoydi. Ablet kamalof sözide turalim hézizofning öz emgikini waqtida élan qilalmighanliqini, peqet bir nechche yillardin kéyinla ‛turan dunyasi‚ türkiy xelqler medeniyiti fondining mudiri karlin mexpirofning qollap-quwwetlishi arqisida kitabning neshr qilinish mumkinchilikige ige bolghanliqini bildürdi. Turalim hézizofning qol yazmilirining uning ewladliri qolida saqlinip qalghanliqini bilgen u özige xas gheyretliki hem teshebbuskarliqi bilen mezkur qol yazmilarning neshr qilinishigha bar küchini serp qiliptu.”
Ziyaritimizni qobul qilghan Uyghur nahiyelik Uyghur medeniyet merkizining re'isi arlén osmanof ependi mundaq dédi: “Bügün ketmen yézisida ötken murasim intayin mezmunluq we ehmiyetlik boldi dep oylaymen. Heqiqetenmu her qandaq bir yéza yaki sheherning tarixi bolidu. Bizning ketmen yézisi shu jümlidin bolup, u addiyla bir yéza emes. Bizning yurtimiz xelqimizning qehriman qizi nozugumning ismi bilen chemberchas baghlan'ghan. Nuzugumning öz erkinliki, azadliqi, insaniy hoquqi üchün basqunchilargha qarshi küriship, shu yolda jénini pida qilghanliqi köpchilikke yaxshi melum. Bügünki künde biz ene shu xelqimizning qedimiy medeniyitini, uzun tarixini saqlap qélish yolida emgek qilghan shexslirimizni xatirilesh, eske élish bizning ulugh burchimizdur. Turalim akining yazghan ‛ketmen tarixi‚ namliq kitabimu shularning misalidin. Bizning yéza heqiqetenmu alimlar, ziyaliylar yurti bolup hésablinidu. Tunji Uyghur akadémiki yarmuhemmet mubarekof, yéza igiliki akadémiki mehemmetjan abdullayéf, meshhur balilar doxturi nurlan ekberof, tilshunas alimlar tughluqjan talipof, walériy mexpirof we bashqilar bizning yurttin. Bügün mana turalim hézizofning kitabini kech bolsimu, alimlarning qatnishishi, yéqindin arilishishi bilen neshr qilduq. Men barliq uruq-tughqanlar namidin barchigha rehmitimni éytimen”.
Turalim hézizofning “Ketmen tarixi” namliq kitabi 408 bettin ibaret bolup, eserde 1917-yilida sowét hakimiyiti ornitilghandin tartip taki 1980-yilighiche bolghan ariliqtiki sowét tüzümi astidiki ketmen yézisining tarixi bayan qilin'ghan. Bularda sowét hakimiyitining ornitilishi, sowét hökümiti 1930-1920-yillarda élip barghan kopiratsiyeleshtürüsh, bay-kulaklargha zerbe bérish, acharchiliq, kolxozlashturush, 1937-1938-yillardiki atalmish xelq düshmenlirini tazilash, 1941-1945-yilidiki sowét-gérman urushi, 1960-yillardiki boz yerlerni échish, ijtima'iy igilikni kücheytish, turghunluq dewri qatarliqlarni öz ichige alghan 60 yillargha yéqin waqittiki ketmen yézisini asas qilghan Uyghurlarning bésip ötken siyasiy, ijtima'iy-iqtisadiy, medeniyet hayat qismetliri tepsiliy bayan qilin'ghan. Mutexessisler bu eserning ene shu sowét kommunist tüzümining eng éghir dewride Uyghurlarning, bolupmu Uyghur yézilirining kechürmishlirini chüshinishte belgilik paydilinish qimmitige ige ikenlikini bildürmekte.
Ketmen yézisi almuta wilayitining Uyghur nahiyesige tewe bolup, u qazaqistanning sherqiy jenubidiki Uyghur éli chégrasigha yéqin taghliq rayon. Bu jayda köp esirlerdin buyan Uyghurlar olturaqliship déhqanchiliq, baghwenchilik we charwichiliq bilen shughullinip kelgen. 19-Esirning 30-yillirida Uyghur xelqining manju-ching impériyesige qarshi qozghilingining ishtirakchisi, qehriman Uyghur qizi nuzugum manju emeldarlirigha xotunluqqa mejburlan'ghanda uninggha bash egmey qéchip, ene shu ketmen yézisidiki tagh öngküride panahlan'ghan. Ketmendiki Uyghur déhqanliri uni bir mezgil qoghdighan bolsimu, lékin manju-xitay eskerliri uni tutup, axiri ghuljida öltürgenidi. Ketmen 1871-yili 5-ayda kolpakowskiyning char rusiye qoshunliri ili Uyghur sultanliqigha tajawuz qilish urushi bashlap ketmen yéizisida ili sultanliqining qoshunliri we yerlik Uyghurlarning qattiq qarshiliqigha duch kélip meghlup bolghan tarixiy jay idi.
Hazir ketmen yézisidiki nuzugum öngküri dep atalghan tarixi jay Uyghurlar teripidin ziyaretgah we xatire ornigha aylandurulghan.