Qérindashliq uchrishishida Uyghur weziyiti we mesililerni hel qilishning türlük yolliri muhakime qilindi

15-Nöwetlik sherqiy türkistan qérindashliq uchrishish yighinida xulase doklati körünüshi 2023-yili 25-séntebir, istanbul

23-Séntebirdin 25-séntebirgiche istanbulda ötküzülgen 15-nöwetlik dunya sherqiy türkistanliqlar qérindashliq uchrishishi, 6-qétimliq sherqiy türkistan milliy birlik shurasi yighini muweppeqiyetlik axirlashti.

Üch bölüm we üch muzakire bölümdin terkib tapqan bu yighin jeryanida mutexessisler her xil témilarda doklat sundi.

RFA/Arslan

Yighinda dunya Uyghur qurultiyining mu'awin re'isi, istratégiye mutexessisi doktor erkin ekrem, xitayning dölet istratégiyesi we sherqiy türkistanning hazirqi ehwali dégen témida doklat sundi.

24-Séntebirdiki yighinida söz qilghan doktor erkin ekrem xitayning dölet istratégiyesi toghrisida toxtilip mundaq dédi: “Xitayning dölet siyasitige qaraydighan bolsaq, xitay dölet re'isi shi jinping 2017-yili 10-ayda échilghan 19-qurultayda élan qilghan istratégiye pilanida 2035-yili zamaniwilashqan bir dölet bolush we shu waqittiki eng chong dölet bilen tengtush bolush, 2049-yili dunyaning eng ilghar we jahan'gir dölet bolushni nishanlighanliqini otturigha qoyghan idi. Bu nishan'gha yétish üchün xitaylar köp xilliq pilanlarni qurdi, hazirqi sün'iy eqil, herbiy jehette chong pilanliri, eqil ambiri merkezliri qurush dégendek pilanliri üchünmu köplep meblegh séliwatidu, shuning bilen birge gherbni merkez qilghan xelq'ara munasiwet sistémisigha qarshi xitayning xelq'ara nezeriyesini yaritish dégendek chüshliri mewjut, xitay kelgüside dunyagha xojidarliq qilidighan tek dölet bolush chüshi, gherbning qimmet qarashlirigha qarshi özlirining qimmet qarashlirini yaritish, uningdin bashqa yene xitayning yalghuz asiyadila emes dunyada tek xitay bolup otturigha chiqish sho'arni kötürüp chiqiwatidu, xitayning asiyaning merkizi döliti, shundaqla dunyaning merkizi döliti dégen idiyeni singdürüshke we dunyaning eng chong döliti bolushqa urunmaqta” .

RFA/Arslan

Doktor erkin ekrem, sherqiy türkistanning hazirqi ehwali toghrisida toxtilip mundaq dédi: “Sherqiy türkistan mesilisige kelsek, hazir dunyada tüzümni shekillendürgen sistémilar özgiriwatidu, yeni buzuluwatidu, buzulghan bu weziyet qachan tüzilidu, éniqsiz bir shekilde dawam qiliwatidu, bu ehwalgha qarita bezi pilanlarni bezi yéngi uslublar bilen chare-tedbirlerni izdinish lazim, 2018-2022-yillar arisida xelq'araning küntertipide mushu Uyghur mesilisi orun alghan idi, hazir bashqa muhim mesililer ornini élip, weziyet Uyghurlargha nisbeten burunqidek emes, shuning üchün xelq'araning özgirishlirige qarap bu muqimsiz bir basquchta qandaq bir yol izdesh basquchigha duch kéliwatimiz. Shuning üchün yéngi özgirishlerge nisbeten yéngi siyasetlerni belgilesh lazim dep oylaymen” .

 Yighinning 1-bölümide, xelq'ara tertip nuqtisidin sherqiy türkistan dewasi dégen téma asas nuqta qilin'ghan bolup, bu bölümde, shimaliy amérika qit'esi-xitay munasiwiti we sherqiy türkistan dewasi, yawropa-xitay munasiwiti we sherqiy türkistan dewasi, ottura sherq-xitay munasiwiti we sherqiy türkistan dewasi, sherqiy jenubi asiya elliri-xitay munasiwiti we sherqiy türkistan dewasi dégen'ge oxshash tarmaq témilarda mutexessisler doklat sundi.

 Yighinning 2-bölümide sherqiy türkistan dewasi we hazirqi ehwali dégen téma asas nuqta qilin'ghan bolup, bu bölümde, xitay dölet istratégiyesi we sherqiy türkistan dewasi, rayon we xelq'araliq amillar nuqtisidin xitayning kelgüsi ehwali qatarliq témilarda mutexessisler söz qildi we yighin ehli ortaq muzakire élip bardi.

Bu uchrishishta yuqiriqi témilardin bashqa yene muhim üch téma heqqide guruppa shekilde muhakime élip bérildi. Muhakimige qatnashquchilar xilmuxil qimmetlik pikirlerni otturigha qoydi, bu pikirler asasida muhim nuqtilar xulasilinip doklat shekilde teyyarlandi. Xulase doklatini xelq'ara sherqiy türkistan teshkilatlar birliki re'isi hidayetullah oghuzxan sehnige chiqip oqup ötti.

Hidayetullah oghuzxan xulase doklatining muhim nuqtilirini körsitip mundaq dédi: “1-Sherqiy türkistanning ishghal qilin'ghan zémin ikenlikige alaqidar ilmiy pakitlar we tarixiy höjjetlerni köplep otturigha chiqirish. 2-Sherqiy türkistan dewasini héssiyat bilen emes, xelq'ara qanun, siyasiy ölchemlerge mas kélidighan istratégiyelik pilanlar arqiliq élip bérish. 3-Xelq'aradiki xitaygha qarshi heriket we siyasiy muhittin yaxshi paydilinish. 4-Xitayning islam dunyasidiki tetür teshwiqatigha qarshi ilmiy, ijtima'iy we siyasiy pa'aliyetler bilen taqabil turush we ijtima'iy taratqu wasitiliridin ünümlük paydilinish. 5-Sherqiy türkistan dewasigha alaqidar ilmiy tetqiqatlarni kücheytish we dewa sewiyesini yuqiri kötürüsh. 6-Sherqiy türkistan teshkilatliri arisida hemkarliqni kücheytish we bashqilar” .

RFA/Arslan

Hidayetullah oghüzxan yighinda otturigha qoyulghan muhim pikir-tekliplerni bayan qilip mundaq dédi:

 “Sherqiy türkistan dewasigha merkezleshken mexsus tetqiqat merkezliri échish we institutlarni qurush. Sherqiy türkistan teshkilatliri islahat élip bérish üchün: teshkilatlarni sistémilashturush, riqabettin hemkarliqqa ötüsh, yéngi uslublar bilen dewani tonutush, uchrishish we yéghinlarning süpitini yuqiri kötürüp salmiqini ashurush, yashlar terbiyesige ehmiyet bérish, shundaqla her xil xizmet guruppilirini teshkillesh qatarliq islahatlarni élip bérish. Xelq'aradiki sherqiy türkistan'gha alaqidar ilmiy höjjetlerdin paydilinish we bashqilar” .

Biz pikir-qarashlirini élish üchün 15-nöwetlik dunya sherqiy türkistanliqlar qérindashliq uchrishish yighinigha qatnashqan dunya Uyghur qurultiyining sabiq re'isi erkin aliptékin bilen söhbet élip barduq.

Erkin aliptékin ependi özining bu yighin'gha qatniship nahayiti xushal bolghanliqini, yighinning ünümlük ötkenlikini bildürdi we köz-qarashlirini ipadilep mundaq dédi: “Bu yighinlar bizning sherqiy türkistan dewasigha mutleq rewishte ünümi bolidu, chong bir hesse qoshidu dep oylaymen, bu yighinni uyushturghan sherqiy türkistan ma'arip we hemkarliq jem'iyiti re'isige we idare hey'et ezalirini tebrikleymen. Buningdin kéyinki yighinlarningmu muweppeqiyetlik ötüshige tilekdashliq bildürimen” .