“11-Nöwetlik dunya sherqiy türkistanliqlar qérindashliq uchrishishi” yighinida Uyghurlargha alaqidar muhim pikir-teklipler muzakire qilindi

Ixtiyariy muxbirimiz arslan
2019.07.15
sherqiy-Turkistanliqlar-qerindashliq-uchrishi.jpg “11-Nöwetlik dunya sherqiy türkistanliqlar qérindashliq uchrishishi” yighinida dunya Uyghur qurultiyi ijra'iye komitéti re'isi ömer qanat ependi(ongda) sözlimekte. 2019-Yili 13-iyul, istanbul.
RFA/Arslan

“11-Nöwetlik dunya sherqiy türkistanliqlar qérindashliq uchrishishi” we “2-Nöwetlik milliy birlik shurasi” yighini 13-iyul küni istanbulda échilish murasimi bilen bashlandi. 4 Kün dawam qilidighan xelq'araliq bu yighin sherqiy türkistan ma'arip we hemkarliq jem'iyiti teripidin uyushturulghan. Bu yighin'gha türkiyedin we dunyaning oxshimighan jayliridiki 18 dölettin teshkilat wekilliri, tetqiqatchilar we dini alimlardin muhim shexsler qatnashti.

Yighinning échilish murasimigha xelq ammisidin 1000 din artuq kishi qatnashti. Yighinning kéyinki 3 künlük programmisi istanbuldiki bir méhmanxanining qurultay zalida ötküzüldi.

Yighinning échilish murasimi qur'an kerim tilawet qilish, istiqlal marshi oqush bilen bashlandi. Yighinda sherqiy türkistan ma'arip we hemkarliq jem'iyiti re'isi hidayetulla oghuzxan échilish nutqi sözlep, bu yighinning meqsiti shundaqla ehmiyitini bayan qildi.

Yighinda hidayetulla oghuzxan bu yighinning meqsiti toghrisida toxtilip mundaq dédi: “Bu yighinning meqsiti xelqimiz arisida birlikimizni, qérindashliqimizni küchlendürüsh hem xelqimiz sherqiy türkistan mesilisini ilgiri sürüsh jeryanida teshkilatlar otturisida maslishishchanliqni qolgha keltürüsh, birlik-barawerlik we hemkarliqni kücheytish hemde hazirqi qiyinchiliq mesililerni hel qilish üchün teshkilatlar we muhim shexsler bir yerge jem bolup meslihet we muzakire qilish arqiliq chiqish yoli izdeshtin ibaret”.

Hidayetullah oghuzxan sözide yene chongqur qiyinchiliqlar chirmiwalghan sherqiy türkistan mesilisi hel qilish charilirini tépip chiqish üchün muzakire we meslihet élip bérish meqsitide bu qétimqi qérindashliq uchrishishi yighinigha “Sherqiy türkistan milliy birlik shurasi” namida bir tarmaq témini qoshqanliqini bildürdi.

Yighinda yene dunyaning her qaysi jayliridin kelgen xelq wekilliri we teshkilatlarning rehberliri ayrim-ayrim sehnige chiqip söz qildi.

Échilish murasimi jeryanida yighin zali aldida, sherqiy türkistan ma'arip we hemkarliq jem'iyiti, sherqiy türkistan ölimalar birliki, sherqiy türkistan nuzugum jem'iyiti, sherqiy türkistan yéngi ewlad teshkilati qatarliq bir qanche teshkilat özlirining xizmet-pa'aliyetlirini tonushturup körgezme ashti. Kitab-zhurnal tarqatti, Uyghur medeniyiti, örp-adetliri tonushturulghan medeniyet tonushturush körgezmisi échildi.

Yighinning 2-küni, yeni 14-15-künidiki yighinda dunyaning her qaysi jayliridin kelgen erbablar Uyghurlargha alaqidar her xil témilar boyiche söz qildi.

Yighinda yene qazaqistandin kelgen dunya Uyghur qurultiyining qazaqistanda turushluq wekili “Yéngi dunya weziyitide xitayning tesiri we sherqiy türkistan mesilisi”, amérikidin kelgen dunya Uyghur qurultiyi ijra'iye komitéti re'isi ömer qanat “Amérika-xitay otturisidiki küchiyiwatqan siyasiy toqunushlar we sherqiy türkistan kürishi” dégen témilarda söz qildi. Ömer qanat amérika hökümitining Uyghurlarni qollap-quwwetlewatqanliqini bildürdi we amérikida hazir Uyghur mesilisining döletning her qaysi organlirida alahide mesile bolup otturigha chiqqanliqini, ilgiri Uyghurlar bilen resimge chüshüshtin éhtiyat qilidighan ministir derijilik emeldarlarning hazir Uyghurlar bilen resimge chüshüp özliri tarqitiwatqanliqini, amérikining Uyghur mesiliside xitaygha dawamliq bésim qilishqa tirishiwatqanliqini, amérika Uyghur mesilisini özliri qollapla qalmastin belki yawropa ellirinimu heriketke ötküzüshke ehmiyet bériwatqanliqini bildürdi. Ömer qanat ependi sözide yene amérika metbu'atlirida hazir her heptide eng az ikki parche maqale élan qiliniwatqanliqini, Uyghur mesilisini hazir köp sahe kishiliri bolupmu siyasiy sahediki muhim kishilerning tonup yetkenlikini bildürdi.

Yighinda yene doktor perhat qurban tengritaghli “Xitayning bir yol bir belwagh pilanining sherqiy türkistan mesilisige körsitidighan tesirliri”, yazghuchi abduraxman jamal qeshqerli we doktor alimjan bughda “Sherqiy türkistan kürishining özgermes prinsipliri we teshkilatlar otturisidiki istratégiyelik hemkarliqi”, sherqiy türkistan awstraliye jem'iyitining re'isi nurmuhemmet türkistani, “Xelq'ara qanun we sherqiy türkistan mesilisi” dégen témilarda sözlidi. Sherqiy türkistan ölimalar birlikining mes'ulliridin biri, awstraliyedin yighin'gha kelgen dini alim abdusalam alim shuningdek sirajidin ezizi, hebibulla küseni we bashqa tetqiqatchi hem diniy alimlar “Özgiriwatqan xitay-islam dunyasi munasiwetliri we sherqiy türkistan mesilisi” dégen témilarda söz qildi we muzakire élip bérildi.

Yighinda, b d t kishilik hoquq komitétigha eza 22 döletning xitayning jaza lagérlarni taqash we Uyghurlarni erkin qoyup bérish toghrisida imzaliq xet yazghanliqi we buninggha qarshi 37 döletning xitayning Uyghurlar üstidin yürgüzüwatqan basturush siyasiti we jaza lagérlirini qollap xet élan qilghanliqi, buninggha se'udi erebistan qatarliq ottura sherqtiki bir qisim musulman döletlerningmu imza qoyghanliqi tenqid qilindi we muzakire qilindi.

Abdusalam alim sözide, xitay-islam döletlirining iqtisadiy we siyasiy munasiwetliri toghrisida toxtaldi we Uyghurlarning musulman dunyasidiki heq-hoquqliri, mejburiyetliri we teleplirini bayan qildi. U, islam dunyasining Uyghurlar üchün néme ishlar qolidin kélidighanliqi we musulman ellirige narazi bolushning qandaq netijini qolgha keltüridighanliqi hem némilerni yoqitidighanliqini otturigha qoydi.

U sözide yene musulman döletlirining Uyghur mesiliside xitayni qollap kéliwatqanliqining sewebliri toghrisida toxtaldi.

U mundaq dédi: “Allaning bizge nusret béridighanliqigha ishinish. Özimizge tayinish we toghra heriket qilish. Musulman nami bilen tonulghan hakimiyet bilen musulman xelqni perqlendürüsh. Islam dunyasigha ehwalimizni zérikmestin anglitish. Insan heq-hoquqlirimizning depsende qiliniwatqanliqini pakitliq otturigha qoyush. Bezi musulman döletlirining gheyriy resmiy yardemlirini inkar qilmasliq. Musulman elliride yashawatqan musulmanlarning maddiy we meniwi qollashlirini qolgha keltürüsh”.

Abdusalam alim ependi sözide yene özlirining malayshiyadiki Uyghur mesililirige qiziqiwatqan we herikette boluwatqan musulman teshkilatliri bilen yéqin munasiwet élip bériwatqanliqini we ularning Uyghur mesilisini islam dunyasida küntertipke keltürüshtiki bir qanche türlük teklip we tewsiyelirini bayan qilip mundaq dédi: “57 Musulman dölitige ehwalni anglitishni kücheytish we toxtatmasliq. Xelq'araliq Uyghur kishilik hoquqni qoghdash birlik sépi qurup chiqish we 1000 teshkilatni nishanlap bu birlikke eza qilish. Dunya jama'etchilikige shikayetname tapshurush. Malaysiya bash ministiri mahatirgha Uyghurlarning awazi bolush teklipini bérish. Xelq'ara kishilik hoquq teshkilatlirini xitaygha bésim ishlitishke chaqirish”.

Yighinda söz qilghan zhurnalist sirajidin ezizi ependi, nöwettiki xitay-islam dunyasi munasiwetliri toghrisida toxtilip mundaq dédi: “Sherqiy türkistanning échinarliq weziyiti shuki, xitay bilen islam dunyasining munasiwetlirige nezer salidighan bolsaq, musulmanlardiki dini qérindashliq, insanliq dégenlerning eng töwen sewiyede ikenliki éniq. Islam dunyasi uzun yilliq mustemlikidin qutulup, musteqil döletlerdek körünsimu rohi jehette mustemlikidin qutulghini yoq. Héch qandaq bir islam döliti béqindichiliqtin xali emes, bu ehwallar kündin-kün'ge otturigha chiqiwatidu. Xitay uzun yillardin buyan kommunistik tüzümde dunyagha échilmay yépiq halette kelgen bolup, özining ichidiki puqralirigha yürgüzüwatqan mustebitliki, békinme haliti we ajizliqi seweblik dunyada héch qandaq bir döletning ichki ishlirigha arilashmighan qiyapetke ötken. Xitay, yéqinqi yillardin buyan yumshaq küch süpitide afriqa, asiya hetta yawropalarda tesir da'irisini kücheytishke jiddiy heriket qilmaqta. Sherqiy türkistan'gha qoshna islam döletlirini asasen qerzge boghush arqiliq kontrolluqigha almaqta”.

Sirajidin eziz ependi ereb döletlirining xitayni qollighanliqining seweblirini bayan qilip mundaq dédi: “Xitay ereb döletlirini tarixtin béri pelestin dawasini qollighan erebler bilen bir septe turghan qiyapetke kirip turup ularni özige mayil qilip keldi. Yene bir muhim mesile, xitay her qandaq islam döliti bilen bolghan diplomatik, siyasiy, iqtisadiy munasiwetlerde sherqiy türkistan mesilisining xitayning ichki ishi ikenliki we héch qandaq döletning Uyghurlarning ishigha arilashmasliqini aldinqi shert qilidu. Buning tesirini yéqinqi yillarda, bolupmu jaza lagérlirining otturigha chiqishidin kéyin körüwatimiz”.

Sirajidin ezizi ependi sözide yene islam dunyasida hakimiyet béshidikiler bilen puqralarni ayrip qarash kéreklikini bildürüp mundaq dédi: “Biz islam dunyasi déginimizde hakimiyet béshidikiler bilen puqralarni ayrishimiz kérek. Köpinche hakimiyetler xitay terepte turghan bolsimu puqralarning köp qismi Uyghurlarni qollap kéliwatqanliqini körimiz. Buning misalliri köp, bén'gal, hindistan, malaysiya, hindonéziyelerde Uyghurlarni qollap namayishlar élip bérildi. Ereb döletliride namayish qilish cheklen'gen bolsimu, maqaliler yézish, maddiy jehette yardem qilishtek qollashlar bolmaqta. Shundaqtimu musulman xelqlerning hésdashliqi, qollashliri yéterlik emes. Islam dunyasining sherqiy türkistan mesiliside passip turushi, xelqliriningmu süküt qilishi hakimiyetlirining mustebitlikidin bolsa, yene bir tereptin sherqiy türkistandiki wehshiy zulumlardin toluq xewerdar bolalmighanliqi, ulargha kéliwatqan melumatlarning biz tereptin emes belki xitay tereptin köplep kéliwatqanliqi sewebidindur. Bügünki ehwalda xitayning tetür teshwiqati netijiside Uyghurlar islam dunyasida belki pütün dunyada radikal, térrorchi qalpiqini kiyip qalghan bolup, özimizni mudapi'e qilmisaq qet'iy bolmaydighan ehwalgha chüshüp qalduq. Bu ishta tenteklik qilishqa qet'iy bolmaydu, shuning üchün bizge nisbeten qilishqa tégishlik nurghun ishlar bar bulardin bir qismi bolsa, teshwiqatni kücheytish, ziyaretlerni üzüldürmey qilish, munasiwetlerni ornitish, sherqiy türkistan tarixigha a'it ilmiy tetqiqat we kitablarni neshr qilish. Döletlerning her sahe organlirigha diplomatik sezgürlük bilen mektuplar we doklatlarni yollash. Eng axirida allahtin bashqa héch kimdin ümid kütmeslik, öz küchimizge tayinish, kéchini kündüzge ulap heriket qilish, seweb izdeshni toxtatmasliq kérek”.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.