Mutexessisler: “Qeshqer halsirimaqta, emma haman bir küni janlinidu”

Héytgah meschiti aldida charlap yürgen saqchilar. 2017-Yili 4-noyabir, qeshqer.

Qeshqer shehiri tarixtiki yipek yolining muhim tügünige, shundaqla bügünki yawro-asiya ötüshme yolining achquchluq halqisigha jaylashqanliqidek jughrapiyelik hem istratégiyelik orni seweblik tarixtin buyan merkiziy asiyadiki muhim medeniyet merkezlirining biri bolup kelgen. Qeshqer shehirining uzaq esirlik tarixiy tereqqiyatlar jeryanida öz qoynigha singdürgen mol medeniyet xuruchliri binakarliq we olturaq mehellilerning özgichilikide özini namayan qilghan bolup, qeshqerdiki qedimiy uslubtiki qurulushlar hetta b d t teripidin qoghdilidighan gheyri maddiy medeniyet mirasliri qatarigha kirgüzülgen.

Halbuki, qeshqer shehiridiki Uyghur medeniyiti eks étip turidighan tarixi imaretler 2000-yillarning bashliridin bashlap xitay hökümiti teripidin chéqilishqa, özgertilishke bashlighan. Roytirs agéntliqi, “Nyu-york waqit géziti” qatarliq xelq'araliq axbarat wastiliride bérilgen qeshqer shehirining weyran qilinishi heqqidiki maqale-xewerler, xelq'ara jama'etchilikning küchlük diqqitini qozghighan. Epsuslinarliqi shuki, yerlik Uyghur xelqi we xelq'ara jama'etchilikning shunche qattiq inkaslirigha qarimay, qeshqerdiki qedimqi kocha-restilerning chéqilishi hélihem toxtighini yoq.

Qeshqerning eng qedim kochiliridin biri bolghan xam baziriningmu “Elalashturush” namida chéqiliwatqanliqi ötken hepte radiyomiz teripidin dellillen'gen idi. Xitay hökümiti Uyghur medeniyining muhim merkezliridin hisablinidighan qeshqer shehirining eslidiki qiyapitini her xil namlarda özgertish we chéqish qurulushini 2000-yillarning bashliridila bashlighan bolsimu, emma 2016-yilidin kéyin bu xil chiqish-özgertish qurulushining sür'iti yenimu tézleshken.

Kishilik hoquq teshkilatlirining ötken yili élan qilghan doklatlirida xitay hökümiti Uyghur rayonidki mehelle we rayonlarni özgertish qurulushini “Yéngilash” nami astida élip bériwatqan bolsimu, emeliyette bu xil qurulushlarning Uyghur jem'iyitining ijtima'iy qurulmisini buzup tashlashni meqset qilin'ghanliqi bildürülmekte.

Türkiye marmara uniwérsitéti türk ma'arip fakultétining mudiri, pirofissor mustafa kachalin ependi bu heqte radiyomizgha söz qildi. U, mehmud qeshqeri heqqide élip barghan tetqiqati seweblik qeshqerge nechche qétim barghanliqni éytti. U ottura asiyadiki nechche ming yilliq medeniyetning böshüki bolghan qeshqerning künimizde asta-asta özgertilip, esli qiyapitidin tamamen yiraqliship kétiwatqanliqigha qattiq échinidighanliqini bildürdi: “Bu bir siyaset mesilisi, elwette. Kim küchlük bolsa, ajiz topluqqa küchini ishlitidu. Xitaylar u yerde Uyghurlarning mewjut bolushini xalimaydu. Ularda küch we imkanlar bar, shunga uni uyghularni yo'i qilishqa ishltiwatidu. U yerde bir qedimiy til, bir parlaq medeniyet, bir uzaq tarix asta-asta yoqlishqa qarap kétiwatidu. Buni éytishqimu insanning tili köyidu, halbuki nechche ming yilliq bir til, medeniyet hem tarix bashqa bir nersige özgertilishke, yoqilishqa yüzliniwatidu. Qeshqerlik ulugh alim mehmud qeshqirining türk tili we edebiyatigha asas salghan ‛türkiy tillar diwani‚ namliq esiri bir qanche yüz yillar yoqap ketkendin kéyin, istanbulluq eli emiri ependi teripidin tépilip, tünji bolup 1915-yili istanbulda neshr qilin'ghanidi. Künimizge kelgende mehmud qeshqirining yurti qeshqer yoqilish xewpi astida turuwatidu. Eger bu ehwalni eli emri bilse, choqum bekmu échin'ghan bolatti. U qeshqerni bu halda körüshni esla xalimaytti.”

Tarixtiki yipek yoligha jaylashqan qeshqer shehiri oxshimighan tarixiy dewrlerde türlük-tümen tarixiy özgirishlerge shaht bolup kelgen. Bu sheher tarixta hunlar, köktürkler, Uyghurlar, qaraxaniylar, mongghul impiyriyesi, chaghatay xanliqi, yerken se'idiye döliti, xojalar hakimiyiti qatarliq büyük impratorluqlargha we xanliqlargha tewe bolghanidi.

Türkiye newshehirdiki haji bektash weli uniwérsitétining proféssori adem öger ependining radiyomizgha bildürüshiche, u 2013-yilliri qeshqerdiki mehmud qeshqiri meqberisi, sultan sutuq bughraxan maziri qatarliq tarixiy jaylarni ziyaret qilghaniken. U yene öining qeshqer héytgah jamesini ziyaret qilghanliqini, qeshqerning kocha-mehellilirining özgichiliki we Uyghurlargha xas güzellikidin hozurlan'ghanliqini eskertip ötti: “Uyghurlarning en'eniwi hüner-kesipliridin tartip, dunyagha yayghan muzika-chalghulirighiche bolghan barliq örp-adet, medeniyetlirige qaraydighan bolsaq, qeshqer meyli tarix-medeniyet nuqtisidin bolsun, meyli til we diny nuqtidin bolsun, hayatimizda alahide orun'gha ige bir qedimiy sheherdur.”

Daniyelik antropolog, Uyghur medeniyet tetqiqatchisi runé stinbérg ependi on nechche yildin buyan Uyghur medeniyiti heqqide tetqiqat bilen shughulliniwatqan yash tetqiqatchilarning biri. Uning éytishiche, u doktorluq maqalisini yézishtin ilgiri özi qeshqerge bérip, Uyghurlarni biwaste tekshürüsh we ular bilen arilishish arqiliq mol we janliq bolghan matériyallarni toplighan iken. U, Uyghur tilida ziyaret bérishni xalaydighanliqni bildürüp, rawan Uyghur tilida özini tonushturdi.

U eng axiriqi qétim 2016-yili 8-aydin 10-ayghiche qeshqerde turghan bolup, eyni waqittiki qeshqerdiki mehellilerning chéqilish we özgertilishige shahit bolghaniken. U, 2010-yilidiki qeshqer bilen 2016-yilidiki qeshqerning asman-zémin perqilinidighanliqini bayan qildi.

U yene xitay hökümitining bu özgertish qurulushlirini Uyghurlarni kontrol qilish üchün meqsetlik halda ilip barghanliqini tekitlidi.

Adem öger ependi qeshqerning özgertilishi heqqide toxtilip mundaq dédi: “2013-Yili barghan waqtimdimu diqqqet qilghan idim. Xitay hökümiti ‛yéngilash‚ bahanisi bilen Uyghur mehellilirini özgertishke bashlaptiken. Ashu chaghda bu xil özgertishning yerlik xelqning örp-adetlirini yoqtish meqset qilin'ghanliqini hés qilghan idim. Mehmud qeshqiri, sutuq bughraxan qatarliq shexisler Uyghurlarningla emes belki, pütün türk dunyasining ortaq medeniyet simaliridur. Shunga xitay hökümitining qeshqerde we bashqa shehelerde Uyghurlargha qaritilghan ‛yoqitish‚ siyasitige qol qoshturup qarap turghili bolmaydu. Bir milletning tilini, dinini we medeniyitini yoqitishni nishan qilishning özi u milletni yoq qilish bilen barawer. Künimizde irqiy qirghinchliqning éniqlimisimu burunqigha oxshimaydu. Bir milletke irqiy qirghinchliq qilish üchün, u milletni öltürüp tügitishning zörüriyiti yoq, shu milletning tilini, dinini chekleshning özi irqiy qirghinchliqning bir xil shekli bolup hisablinidu. Chünki ashundaq bir qedimiy tarixqa ige bir sheherni yoqitwétishni pilanlash, ashu jaydiki ijtima'iy topluqning yürikini soqushtin toxtitishqa urunush bilen oxshashtur. Uyghur folklori heqqqide tetqiqat bilen shughulliniwatqan bir tetqiqatchi bolush süpitim bilen bu ehwal méni bekmu échinduridu.”

Axirida runé ependi, xitay hökümitining qeshqerni özgertishke, uning Uyghur medeniyitning merkizi bolush salahiyitini yoqitishqa her qanche küchisimu, emma buning mumkin bolmaydighanliqini éytip, mundaq dédi: “Qeshqer özi küchlük hayatiy küchke bir jay, Uyghur xelqimu hayati küchi küchlük bir xelq. Uyghur medeniytimu shundaq. Tarixqa qarisaqmu buninggha nurghun ispatlar bar. Méningche, qeshqer yenila Uyghur medeniytining muhim bir merkizi bolup saqlinip qalidu.”

Adem öger ependimu runé ependinng köz qarishini qollaydighanliqini bildürüp mundaq dédi: “Menmu bek ümdsiz emes. Elwette, qeshqerdek bir tarixiy sheher duch kiliwatqan kirzisqa nisbeten ejdadlirimizning aldida béridighan hisabimiz bar. Yene kelgüsidiki ewladlirimizgha béridighanmu hisabimiz bar. Elwette, hazir bek xeterlik bir ehwalda turuwatimiz. Lékin bir hakimiyet bir medeniyetni özgertishke, buzushqa, yoqitishqa küchisimu, men küchlük bir medeniyetning qaytidin janlinidighanliqigha ishinimen. Hazir bizning qilalaydighinimiz dunyaning her teripide yashawatqan Uyghurlarning Uyghur kimlikini jan tikip qoghdap qilishidur. Eqilimiz bilen kimlikimizni qoghdap qalalisaqla, haman bir küni qeshqer, xoten, qomul, turpanlarda Uyghur medeniyitining téximu janlinidighanliqigha ishinimen. Sherqiy türkistanning jan tomuri hésablan'ghan tarim deryasi qandaq éqiwatqan bolsa, bizmu qolimizdin kélishiche bu medeniyetni shundaq dawam qildurushimiz, uni kéyinki nesillerge ijabi we selbi terepliri bilen qoshup yetküzishimiz kérek!”