En'gliye muxbirliri: “Biz qeshqerde némilerni körduq? ” (1)

Xitay saqchiliri pichan weqeside muxbirlarning qolidiki resim tartish apparatini tartiwéliwatqan körünüsh. 2013-Yili 28-iyun.

Xitay hökümiti 2019-yili Uyghur diyaridiki “Qayta terbiyelesh merkizi” namidiki lagérlarning taqalghanliqi hemde “Kursantlar” ning “Oqush püttürüp jem'iyetke qaytqanliqi” ni élan qilghandin buyan bu heqtiki köpligen uchurlar her sahe kishilirining diqqitini qozghap kelgenidi. Buninggha mas halda yéqinqi mezgillerde ijtima'iy taratqularda keng tarqalghan Uyghur diyaridiki bir qisim kishilerning xitay pasporti bilen chet'ellerge sayahetke mangghanliqi heqqidiki qisqa widiyolar nöwette Uyghur diyaridiki weziyetning burunqidin ‍özgergenliki heqqidiki uchurlarni namayan qilishqa bashlidi. Buninggha eng yéngi mezmun süpitide qoshulghini gérmaniyediki eng chong axbarat tori bolghan “Eynek” (Der Spiegel) torining muxbirlar guruppisi 2023-yili aprél éyida Uyghur diyaridiki on künlük neq meydan tekshürüshidin kéyin 17-may küni élan qilghan tepsiliy xewer boldi. Uningda Uyghur diyaridiki siyasiy muhitning yenila normalliqtin sel yiraq halda turuwatqanliqi éytilsimu, ma shingruy Uyghur diyarigha yéngidin rehber bolup ewetilgendin kéyin ilgiriki weziyette körünerlik özgirish bolghanliqini, hazir ilgiriki “Saqchi döliti” ning “Jiddiy halet” lirining közdin yitkenliki bayan qilindi. Halbuki, en'gliyediki “Asman xewerliri” (Sky News) agéntliqining muxbirlar guruppisi 18-may küni élan qilghan bu heqtiki melumatlar Uyghur diyaridiki qirghinchiliqning emeliyette ashkara shekildin körünmes haletke ötüp bolghanliqini namayan qildi.

 “Biz ‛saqchi döliti‚ ning belgisini hemmila yerde körduq! ”

Uyghur diyaridiki qirghinchiliq tashqi dunyagha melum bolushqa bashlighan waqitlardila bu jaygha kelmekchi bolghan gherb axbarat xadimlirining alliqachan qatmu-qat tosuqqa we xitay saqchilirining “Iz qoghlash” lirigha duch kélidighanliqi köp qétimliq urunushlarda ispatlan'ghanidi. Shu sewebtinmu Uyghur diyarida zadi némilerning boluwatqanliqi izchil “Yépiq qazan” halitide turuwerdi. “Yuqumni nölge chüshürüsh” sho'ari tuyuqsizla emeldin qaldurulghandin kéyin “Asman xewerliri” ning muxbirlar guruppisi 2023-yili mayda Uyghur diyaridiki qedimiy makanlardin bolghan qeshqerge yétip keldi hemde xitay hökümiti jakarlighan “Qayta terbiyelesh ayaghlashti” dégen sho'ar bilenla hemmini chüshendürüp ketkili bolmaydighanliqini bayqidi.

Muxbirlar guruppisi Uyghur diyarining tebi'iy güzellikidinmu bekrek hés qilghan ré'alliq ayropilandin chüshken hamanla hés qilghili bolidighan jiddiy keypiyatning hemmila jayda dawam qilishi bolghan. Bolupmu toluq qorallan'ghan saqchilarning bronéwik mashinilarda toxtimastin charlashliri, top-top herbiyler we saqchilarning qedemde bir uchrap turushi, hemmila jayni bir alghan közitish kaméraliri birdek “Az dégendimu nechche milyon adem lagérgha qamalghan” dep tonuluwatqan bu rayonning ademsiz kochilirida méngip yürgen shalang kishilerning izchil qattiq kontrolluq astida yashawatqanliqini körsitip bergen.

Bu qétimqi ziyaret jeryanida muxbirlar guruppisi qeshqer we xotendiki 14 orundiki “Qayta terbiyelesh merkizi” ge barghan. Emma bularning ichidiki 13 orun alliqachan lagér bolushtin qalghan. U jaylardiki bixeterlik eslihelirimu éliwétilgen. Sekkiz orun bolsa ilgiri mektep bolghan bolsimu hazir ularning ikkisi tashlanduq makan'gha aylan'ghan. Yene ikkisi bolsa “Partiye mektipi” ge ‍özgertilgen. Ilgiri lagér üchün layihilen'gen bir qisim esliheler rastinila qarimaqqa lagér bolushtin qalghan. Emma bu mu'esseselerning bashqiliri héchkim ötelmes égiz qara derwaziliq türmilerge aylan'ghan bolup, uning tamlirigha “Dölet tilini omumlashturup milletler ittipaqliqini kücheyteyli” dégendek sho'arlar yézilghan. Muxbirlar guruppisining ezaliridin xélén simit (Helen Ann-Smith) bu heqte toxtilip, hazir milyonlap adem tutush toxtighan bolsimu özi körgen qeshqer kochiliridiki ademlerning “Yüriki qépidin chiqip ketken” halette ikenlikige alahide diqqet qilghan. U mundaq dédi: “Basturushning yuqiri pellisi hazir tamam bolghandek qilidu. Emma méning hés qilishimche kishiler hazir öydin chiqishtinmu qorqidiken. Ular derweqe hergizmu meschitlerge barmaydu. Ular ashkara halda Uyghur tilidimu söz qilalmaydiken. Chünki bu herqachan oxshimighan tehditlerge nishan bolidiken. Chet'ellik muxbirlargha söz qilghan kishini bolsa udulla türmige élip kétidiken. Shinjangda nurghun meschitler we meqberiler, shuningdek medeniyet iznaliri islamiyetke qarshi küreshte weyran qiliwétilgen. Bu qétim biz körgen meschitlerning köp qismi dukanlargha aylanduruluptu. Hazir xitayda nurghun ishlar <namratliqni tügitish> namida ijra qiliniwatidu. Emma biz körgen ré'alliq bu ishlarning qesten boluwatqanliqini körsitidu. Mesilen alsaq, biz barghan qebristanliqni ular yéqinda tüzliwétiptu. Bu qebristanliqni Uyghurlar nechche on yildin buyan ishlitip kelgeniken. Qarisaq bir kichik balining jeset söngiki topa arisidin körünüp turidu. Xitay hökümiti hemishe bashqa milletlerning medeniyitini qoghdawatqanliqini teshwiq qilidu. Shuningdek Uyghurlarning polu yep, ussulgha chüshkenlikini körsitidu. Uyghurlar üchün hazir buningdin bashqa ishlarni qilishqa yol qoyulmisa kérek. Emma insan hergizmu her waqit ussul oynapla ötmeydighu? ” .

AP

Muxbirlar guruppisi herqaysi jaylarda körgen “Asayishliq” ning eng küchlük simwoli Uyghurlarning ussulgha chüshüshi bolsimu, emma buninggha yoshurun'ghan köpligen “Sirlar” ularning közidin qéchip qutulalmighan. U mundaq dédi: “Biz bu jayda körgen bir ajayip ishlar shu boldiki Uyghur medeniyitining güzelliki herqandaq ademning eqlini lal qilidu. Qeshqerning konasheher rayoni sayahetchiler üchün layihilen'gen bolup, bu jayni ular nahayiti köngül qoyup layihilep chiqqan. Bu yerge kelgen herqandaq adem Uyghur medeniyitining hidlirini derhalla hés qilalaydu. Qarisaq bu jaygha kelgen xitay sayahetchilermu del ashu güzellik sewebidin Uyghurlarning en'eniwi kiyimlirini kiyip süretlerge chüshüp yüridu. Emma kochilarda ashu xildiki kiyimlerni kiygen birmu Uyghurni biz körmiduq. U jayda öz kiyimlirini kiygen Uyghurlarni zadila körmeysiz. Qarisaq bu hal tutqun yuqiri pellige chiqqan 2017-yilidiki weziyetning neq özini eslitidu. Biz yene qeshqerdiki asasliq meschitke barduq. Biz bu jayda xéli uzun aylinip yürüp peqet sayahetchilerning kirip-chiqip yürgenlikini körduq. Emma birmu insanning meschitke kirip namaz oqughanliqini körmiduq. Derweqe top-top sayahetchilerdin bir kishi sayahet jeryanida namaz oqudi bolghay. Bu hal bizge xéli köp nersilerni éytip béreleydu” .

Ziyaret jeryanida muxbirlar guruppisi oqush yéshidiki top-top ösmürlerni körgen bolup, ularning hemmisila aq könglek, kök ishtan sheklidiki mektep formisi kiygen. Hökümet bashqurushidiki “Yataqliq mektepler” de oquwatqan bu balilarning ata-anisi qeyerde ikenlikini héchkim bilmeydighan bolup, shahitlar bularning hemmisining qamaqta ikenlikini bildürgen. Buning bilen “Zulum axirlashqan” makandiki tutqun qilin'ghan milyonlarche insanning iz-dériki az-tola bolsimu aydinglashqan. Bu heqte söz bolghanda “Asman xewerliri” ning muxbirliridin tom chéshir (Tom Cheshire) mundaq deydu. (Awaz) “Bolupmu 2017-yili yuqiri pellige chiqishqa bashlighan zor tutqunda bir milyondin ikki milyon'ghiche Uyghur qamilip ketti. Emma ularning éniq sani hazirghiche namelum. Xitay hökümitimu bu kishilerdin zadi qanchisining <oqush püttürüp> chiqqanliqini éytqini yoq. Biz bu mesilini tekshürüsh üchün xitayning sherqiy qismidiki chingdaw shehirige barduq. Bu jayda Uyghurlar köplep mejburiy emgekke sélin'ghan bolup, déngiz mehsulatlirini tazilash dégendek paskina ishlargha orunlashturulghan. Bu ishchilar xitayning ichki qismida ‛éksport‚ qilin'ghan emgek küchliri bolup, ularning bu ishta héchqandaq raziliqi élinmighan. Ulargha qilchilikmu heriket erkinliki bérilmigen. Ularning hökümet békitip bergen guruppa bashliqi ularni midir-sidir qildurmastin kontrol qilip turidu. Ularning gep-söz we medeniyet saheside öz kimlikini namayan qilishi men'i qilinidu. Bu del xélén simit éytqan öz kimlikini untuldurush herikitining bir qismidur. Xitay kompartiyesi hazir del mushuni qiliwatidu. Bu ishchilar bolsa öz perzentliridin ayrilghanlar bolup, ularning balilirini hökümet yataqliq mekteplerde oqutuwatidu. Biz ashu shekilde öz perzentidin ayrilghan bir kishini türkiyede ziyaret qilghan iduq. U bir küni xitayche tik-tokta élan qilin'ghan bir widiyodin özining balisini tonuwaptu. Qarisa uning gödek oghli <men xitayni söyimen. Qizil bayraq méning bayriqim> dégendek sözlerni qiliwatqan iken. Shuningdek balisi her küni xitayche tilda sözleydiken. Biz bu xildiki yataqliq mekteplergimu barduq. Biz barghan jaylarning hemmisidila mushundaq mektepler bar iken. Emma bu heqte bizge gep qilip bergüdek birmu insanni tapalmiduq. Chünki hazirmu chet'ellikke gep qilishqa pétin'ghudek birmu adem yoq iken. Yene kélip xitay hökümiti Uyghurlarni hemmila jayda özliri üchün jasusluq qilishqa zorlaydiken. Shunga chet'ellerdiki Uyghurlarmu bu xil bésim we tehdittin xaliy bolalmay yürmekte iken” .

 “Asman xewerliri” ning doklati élan qilin'ghandin kéyin her sahening zor diqqiti qozghidi. “Kishilik hoquqni közitish teshkilati” xitay bölümining diréktori soféy réchardson (Sophie Richardson) bu heqte radiyomizning ziyaritini qobul qilghanda bu qétimqi ziyarette ashkara bolghan ré'alliqning heqiqetenmu dunya üchün bir küchlük agahlandurush bolidighanliqini mundaq tekitlidi:

 “Bu qétim ‛asman xewerliri‚ ning doklati bu rayondiki yétekchi shexslerni bash nishan qilghan insaniyetke qarshi jinayetlerni tekshürüshke musteqil xelq'araliq tekshürüsh guruppilirini ewetishning néme üchün shu qeder muhim boluwatqanliqini yene bir qétim delillep berdi. Roshenki, bu jaydiki heqler depsendichiliki hélihem dawam qilmaqta. Shu sewebtin xitay hökümiti dewatqan ‛hemme ishlar hazir izigha chüshti‚ dégen geplergimu qilchilik ishen'gili bolmaydighanliqi aydinglashti. Xelq'ara qanun we xelq'ara teshkilatlarning bu mesilini otturigha qoyushimu del mushu sewebtin muhim boluwatidu. Shunga bu xildiki tekshürüshlerni qollighan hökümetler buningliq bilenla toxtap qalmastin bu tekshürüshlerning netijisini (birleshken döletler teshkilati qarmiqidiki) kishilik hoquq aliy kéngishige sunushi lazim. Shuning bilen birge ularni bu heqtiki ehwallarni musteqil tekshürüshke dewet qilishi lazim. Bu hal hazir bekmu jiddiy we texirsizdur. Xuddi bir yil, ikki yil, besh yil yaki on yil ilgiri qandaq jiddiy bolsa hazirmu shundaq jiddiy” .

Uyghur pa'aliyetchilerdin dunya Uyghur qurultiyining en'gliyediki wekili rehime mehmud “Asman xewerliri” ning bu qétimqi neq meydan ziyaritige bashtin-ayagh biwasite meslihetchilik qilghan hemde uning ongushluq tamamlinishigha zor yardemlerde bolghan shexslerning biri. Uning qarishiche, gherb dunyasida Uyghur qirghinchiliqi untulup kétishke yüzliniwatqanda dunyagha dangliq bir axbarat wasitisining “Uyghurlar hazirmu zulum chékiwatidu” dégen mezmundiki bundaq bir programmini ishlep chiqqanliqi zor ehmiyetke ige.

Muxbirlar guruppisi ziyaretke barghan bashqa orunlarda tashlanduq lagérlar köplep közge chéliqidighan bolup, bu jaylargha anche yiraq bolmighan da'iridiki kéngiyiwatqan türmiler muxbirlarni téximu heyran qaldurghan. Shuning bilen birge bu jaydiki ré'alliqning tashqi dunyagha körünmes yene bir yüzimu qismen ashkara bolghan.