En'gliye muxbirliri: “Biz qeshqerde némilerni körduq?” (2)

En'gliyediki “Asman xewerliri” (Sky News) agéntliqining muxbirlar guruppisi 18-may küni élan qilghan melumatlar, Uyghur diyaridiki qirghinchiliqning emeliyette ashkara shekildin körünmes haletke ötüp bolghanliqini namayan qilghan. Bolupmu bu makandiki barghanséri kéngiyiwatqan türmiler eyni waqitta lagérlargha qamalghan kishilerning orni almashqanliqini, emma bu rayondiki kishilerning teqdiride héchqandaq özgirish bolmighanliqini körsitip bergen. 

 “Lagérlar türmilerge ayliniptu! ”

Muxbirlar guruppisi ziyaret qilghan lagér nuqtiliri asasen qeshqer (konasheher we yéngisheher) hemde xoten sheherliride bolup, eyni waqitta bu lagérlargha qamalghanlarning eng chongi 73 yash, eng kichiki 15 yashliq Uyghurlar ikenliki melum bolghan idi. Ular közdin kechürgen bu orunlarning köp qismi hazir tashlanduq makan'gha aylinip qalghan bolup, bu jaylargha qamalghan kishiler közdin ghayip bolghan. Bu orunlargha sirtidin péchet sélin'ghan bolup, “Yuqumni nölge chüshürüsh” mezgilidiki bixeterlik charilirining iznaliri shu péti qalghan. Tok idarisining xadimi lagér derwazisigha chaplap qoyghan uqturushta, ularning tok sa'itini tekshürüsh üchün kelgenliki, emma bina ichige kirelmigenliki éytilghan. Muxbirlar bayqighan yene bir lagér hazir xitay köchmenlirining waqitliq turalghusigha aylinip qalghan bolup, shu jaydiki bir xitay muxbirlarning sorighan so'aligha qarita “Bu öylerde biz kelsek adem bar ikenduq” dep jawab bergen.

“Kishilik hoquqni közitish teshkilati” xitay bölümining diréktori sofi richardson bu heqte radiyomizning ziyaritini qobul qilghanda, buning peqet nöwettiki ré'alliq üchün “Muz taghning körün'gen choqqisi” ikenlikini, shuning bilen birge téximu köp yollar arqiliq, téximu köp uchurlarni toplash arqiliqla xitayning yalghanlirini küchlük rewishte pash qilghili bolidighanliqini tekitleydu:

“Derweqe, men biz höjjetleshtürüp chiqqan ashu qabahetlik heqler depsendichilikining rastliqini testiqlaymen. Shughinisi hazirgha qeder buninggha tégishlik derijide dunyawi inkas qayturulghini yoq. Xuddi sizningmu xewiringiz bolghinidek, hazir bu qabahetler heqqidiki taghdek delil-ispatlar shunche küchlük rewishte xitay hökümitining zor kölemlik kishilik hoquq depsendichiliki bilen shughulliniwatqanliqini körsitip turuwatidu. Emma xitay yenila jawabkarliqqa tartilghini yoq. Biz izchil bu rayondiki ‛weziyetning yaxshiliqi‚ heqqide xitay hökümiti bazargha séliwatqan yalghanlarning dawam qiliwérishige qarita gumanda iduq. Chünki ular zadila nomus qilmastin öz yalghanlirini qayta-qayta tekrarlap kelgen. Rast dégendek, bu qétim ularning yalghanliri yene bir qétim ashkara boldi. Del shundaq bolghanliqi üchün, biz da'im musteqil tekshürüsh guruppilirining bu rayon'gha bérishini teshebbus qilip kelgen. Bu qétim neq meydandin toplan'ghan shunche köp uchurlar we shahitlarning bayanliri bir yerge jem boldi. Emma méningche bu peqet shu jaydiki ré'alliqning yüzeki qismidinla ibaret. Biz buningmu nérisigha ötüshke tirishishimiz, bashqa yollar arqiliq téximu köp uchurlarni toplap xitayning bu rayondiki depsendichilik qilmishlirining toxtighan yaki toxtimighanliqini jezmleshtürüshimiz lazim. Emma bu ishlar emelge ashquche xitay bu ishlargha jawabkar bolushi kérek. Chünki xitay özliri sadir qilghan insaniyetke qarshi jinayetlerning izlirini öchürüwételmeydu. Biz bularni tekshürüp chiqish arqiliq, ularning jawabkarliqini sürüshte qilishimiz, shuningdek ularning bu qilmishlarni qayta sadir qilmasliqigha képillik qilishimiz lazim.”

Undaqta, bu lagérlardiki kishiler qeyerde? bu so'algha muxbirlar guruppisi demalliqqa jawab tépishqa ilajsiz qalghan. Muhajirettiki Uyghurlardin memetjan jüme del mushu lagérlarning biri makanlashqan mehellide tughulup chong bolghan. U bu heqte “Asman xewerliri” ning ziyaritini qobul qilghanda, bu qabahetlik lagérning baliliq dewridiki shérin eslimiliri qanat yayghan orun'gha sélin'ghanliqini shürkünüsh ichide esleydu. Emma uning ashu lagérgha qamalghan qérindishi exmetjan jüme ta hazirghiche a'ilisige qaytmighan. Eksiche shu lagérda xizmet qilghan saqchi xadimliridin bireylen uninggha inisining 14 yilliq qamaqqa höküm qilin'ghanliqini we hazir türmide jaza mudditi ötewatqanliqini éytip bergen. Uning inisi bashtin kechürgen “Qayta terbiyelesh merkizi” diki qismetler milyonlighan Uyghur tutqunlarning ortaq kechmishi qataridin orun alghan.

Bu heqte söz bolghanda en'gliye konsérwatiplar partiyesining rehbiri dunkan simis (Iain Duncan Smith) xitay hökümitining Uyghur diyarida hélihem ilgiriki siyasetlerni özgertmestin ijra qiliwatqanliqini alahide eskertidu:

 “Emma hazir bizge bekmu roshen ayding bolghini shu boldiki, hazir ular (xitay hökümiti) shunche ashkara bolghan, shuningdek eyni waqitta ‛qayta terbiyelesh merkizi‚ dep niqablighan yighiwélish lagérlirini adettiki shey'i qatarida körsitishke urunuwatidu. Balilarning ehwali téximu chataq boluwatidu. Chünki hazir ularning Uyghur bolushigha yol qoyulmastin, ularni xitayche sözleshke mejburlash arqiliq biraqla xitayliship kétishige yol échiliwatidu. Ikkinchi bir nuqtidin alsaq, hazir shinjangdiki mejburiy emgek bilen baghlinishliq bolghan mejburiy emgek lagérliri bu programmida nahayiti yaxshi eks ettürülgen. Bu yerdiki achquchluq mesile shu bolghanki, xitay hazir bu ishlarning chawisi chitqa yéyilip bolghanliqini hés qilghan gep. Shunga ular bu xil körünüshlerni közdin yiraq qilip, qarimaqqa bashqiche bir menzirini otturigha chiqarghan. Emma ularning shinjangdiki siyasitide héchqandaq özgirish bolghini yoq. Bu siyasetning tüpki asasi-xitaylargha zadila oxshimaydighan hemde ulardin pütünley perqliq bolghan türkiy tilda sözlishidighan Uyghur dégen bir milletni pak-pakize yoqitishtur. Shundaq bolghanliqi üchün, ularning nezeride ayallarni perzent körelmes qiliwétish, mejburiy halda ularning nomusigha tégish dégenler otturigha chiqiwatidu. Mundaqche éytqanda, hemmila ish yenila basturush sheklide dawam qiliwatidu. Emma xitay da'iriliri bu hadisilerning anche-munche qash-közini boyap qoyupla muxbirlargha buni körsitiwatidu.”

Bu hal muxbirlargha ashu xildiki lagér tutqunlirining lagérdin chiqip türmige yötkilip bolghanliqini ishare qilghan. Shu waqitlardiki saqchi höjjetliridin melum bolushiche, 2017-yilidin 2021-yilighiche bolghan mezgilde 540 mingdin artuq kishige qamaq jazasi höküm qilin'ghan. 2021-Yilining özide bolsa qamaqqa höküm qilin'ghanlar 45 ming kishi etrapida bolghan. Yene kélip bu kishilerning mutleq köp qismigha besh yildin uzun qamaq jazasi bérilgen. “Shinjang saqchi höjjetliri” namidiki mexpiy höjjetlerde éytilishiche, qeshqer konasheher nahiyesidin tutqun qilin'ghan on ming Uyghurning 99 pirsenti besh yildin uzun qamaqqa höküm qilin'ghan. Bu höjjetlermu ashkara halda “Qayta terbiyelesh merkizi” din türmige yötkeshning basquchliri heqqide toxtalghan. “Awstraliye istratégiyelik siyaset instituti” (ASPI) ning xadimliridin néysin rusér (Nathan Ruser) ene shu teriqide lagérlargha qamalghan milyonlarche kishi türmige we emgek lagérlirigha yötkep bolun'ghanliqi üchün, bu orunlarning bosh qalghanliqi hemde muxbirlargha échiwétilgenlikini bildürgen.

Bu heqte söz bolghanda, “Asman xewerliri” muxbirlar guruppisining bu qétimqi ziyaret pa'aliyitige yéqindin hemdem bolghan Uyghur pa'aliyetchilerdin dunya Uyghur qurultiyining en'gliyediki wekili rehime mehmut, bu xewerning dunya miqyasida zor ghulghula qozghishidiki bir muhim sewebning del Uyghur diyaridiki zulum téxiche dawam qiliwatidu, dégen uchurni yollishi ikenlikini tekitleydu.

Derweqe, muxbirlar guruppisi körgen ré'alliq 2017-yilidiki basturush mezgilide ishlitilgen lagér mu'esseselirining hazir buzup tashlan'ghanliqi hemde ularning ornigha téximu chong, téximu pinhan we téximu qattiq tedbirler élin'ghan yéngi mu'esseselerning sélin'ghanliqini namayan qilghan. 2023-Yilidiki sün'iy hemrah süretlirini sélishturush jeryanida, bu hal téximu ashkara bolghan. Ilgiriki lagérlarning etrapidiki jaylargha zor kölemde kéngeytip sélin'ghan türme qurulushliri bu halni téximu roshen namayan qilghan. Ene shundaq ehwalda lagérlarning nöwettiki wezipisi axirlashqan hemde uni yoshurushning hajiti qalmighan shara'itta, muxbirlarning bu rayonni közdin kechürüshige ijazet bérilgen. Shuning bilen birge bir qisim Uyghurlarning alahide “Ruxset” arqiliq xitay pasporti bilen chet ellerge sayahetke méngishi bashlan'ghan.