Қирғизистан хитайға “гуманлиқ кишиләрни өткүзүп бериш” һәққидә вәдә бәргән
2023.06.09

Қирғизистан президенти садир җаппарофниң бу йил 18-май күни хитайниң шиән шәһиридә өткүзүлгән “хитай-оттура асия дөләт башлиқлири йиғини” мәзгилидә, хитай рәһбири ши җинпиң билән айрим келишим түзүп, “шәрқий түркистан терорлуқ күчлири” гә қарши күрәш қилиш, хитайниң “шинҗаң сиясити” ни қоллаш вә “гуманлиқ кишиләр” ни хитайға өткүзүп беришкә вәдә қилғанлиқи мәлум болди.
Игилинишичә, қирғизистан шиәндики шу қетимлиқ йиғинға қатнашқан оттура асиядики сабиқ совет иттипақи җумһурийәтлириниң ичидә хитай билән имзалиған келишимидә “шәрқий түркистан терорлуқ күчлири” ни тилға алған вә “гуманлиқ кишиләр” ни хитайға өткүзүп беришкә вәдә қилған бирдин-бир дөләт икән.
Бу йилниң 18-вә 19-май күнлиридики шиән йиғиниға қазақистан президенти тоқайеф, таҗикистан президенти рахманоф, түркимәнистан президенти бәрдимуһәммәдоф, өзбекистан президенти мирзияйеф вә қирғизистан президенти садирофлар қатнашқан. Хитай ташқий ишлар министирлиқиниң торида елан қилинған учурлардин мәлум болушичә, шу қетимлиқ йиғинда президент җаппарофниң хитай билән имзалиған 11 маддилиқ “йеңи истиратегийәлик шериклик келишими” ниң аз дегәндә 3 маддиси уйғур райониға четишлиқ болған.
Келишимдә қирғизистан тәрәп “хитай хәлқ җумһурийити һөкүмитиниң шинҗаң уйғур аптоном районидики һәр қайси милләтләр мәдәнийитиниң көп хиллиқини вә диний етиқад әркинликини қоғдаш җәһәттики тиришчанлиқини юқири дәриҗидә муәййәнләштүридиғанлиқи” ; хитай тәрәпниң “шинҗаңда бихәтәрлик, муқимлиқ вә тәрәққиятни қоғдаш үчүн қолланған тәдбирлирини қоллайдиғанлиқи” тәкитләнгән.
Келишимдә йәнә икки тәрәпниң “бихәтәрлик һәмкарлиқини чоңқурлаштурушқа қошулғанлиқи, икки тәрәп кәспий органлар ара алмаштурушни күчәйтип, истихбарат вә учурни ортақлишиш, чеграни контрол қилиш, чоң паалийәтләрниң бихәтәрлики, гуманлиқ кишиләрни қайтуруш вә мудапиә қатарлиқ саһәләрдики һәмкарлиқни, шәрқий түркистан терорлуқ күчлирини өз ичигә алған терорлуқ, радикаллиқ вә бөлгүнчиликтин ибарәт ‛3 хил күчләр‚ гә ортақ зәрбә бериш, икки дөләт вә район бихтәрлики һәм муқимлиқини қоғдайдиғанлиқи” билдүрүлгән.
Келишимдә қәйт қилинишичә, икки тәрәп йәнә пул ююш, зәһәрлик чекимлик, қорал-ярақ әткәсчилики, тор җинайити, чегра һалқиған тәшкиллик җинайи һәрикәтләр, қанунсиз көчмәнләр һәрикәтлиригиму зәрбә беридикән. Қирғизистанниң аталмиш “шәрқий түркистан терорлуқ күчлири” гә қарши турушта хитай билән зич һәмкарлишидиғанлиқи һәйран қаларлиқ тәрәққият болмисиму, лекин президент җаппарофниң келишимдә “гуманлиқ кишиләр” ниму өткүзүп беришкә вәдә бериши, диққәт қозғимақта.
Қирғизистан 2001-йилидики “11-сентәбир” терорлуқ һуҗуминиң арқисидин 2002-йили 9-айда хитай, америка вә афғанистан билән биллә б д т ға “шәрқий түркистан ислам һәркити” ни б д т ниң “терорлуқ тәшкилатлири тизимлики” гә киргүзүш тәләпиини сунған. Америка 2020-йили бу тәшкилатни өзиниң “терорлуқ тәшкилатлар тизимлики” дин чиқиривәткән болсиму, лекин әйни вақитта б д т ниң қирғизистан қатарлиқ дөләтләрниң тәлипигә бинаән бу тәшкилатни терорлуқ тизимликигә киргүши, хитайниң кейинки 20 йилда уйғурларни қаттиқ бастуруши үчүн чоң дәстәк болуп бәргән.
Америка җорҗи вашингтон университетиниң оттура асияшунаслиқ бойичә тәтқиқатчиси, “уйғурларға қарши уруш” намлиқ китабниң аптори шан робертсниң 7-июн зияритимизни қобул қилғанда қәйт қилишичә, қирғизистанниң хитайниң уйғур районидики аталмиш “терорлуқ” қа қарши туруш һәркитини башқа оттура асия дөләтлиригә қариғанда техиму күчлүк қоллиши, униң сиясәттә барғансери һакиммутләқ йолға қарап меңиши билән мунасивәтлик икән.
Шан робертс мундақ дәйду: “қирғизистанниң ениқ рәвиштә ‛шәрқий түркистан ислам һәркити‚ һәққидә баянда болуши вә хитайниң уйғур районидики терорлуққа қарши туруш һәркитигә ярдәмдә болушини көрүш, кишини әпсусландуриду. Қирғизистанниң хитайниң һазирқи сияситини қоллиши, оттура асиядики башқа дөләтләргә қариғанда көп күчлүк һесаблиниду. Бу хил қоллаш қирғизистанниң сиясити барғансери һакиммутләқ йөнилишкә қарап өзгириватқандәк қиливатқан бир вақитта йүз бәрмәктә.”
Америкадики нупузлуқ кишилик һоқуқ тәшкилатлиридин “әркинлик сарийи” ниң доклатида көрситилишичә, қирғизистанниң 2021-йилдики асаси қанун ислаһати, һоқуқниң президент садир җаппарофниң қолиға топлинип, парламентниң ролиниң аҗизлишишини күчәйткән. Бу йәнә қирғизистан дөләт хәвпсизлик комитетиниң һоқуқиниң күчийиши, өктичи авазларниң бастурулуп, әдлийә мустәқилиқиниң аҗизлишиши вә ахбарат әркинликигә болған контроллиқни күчәйткән. Профессор шан робертс, бу келишим оттура асияда бир қәдәр демократик, дәп қаралған қирғизистанниң буниңдин кейин уйғур сиясий паалийәтлиригә қарита техиму қаттиқ чәклимә қоюдиғанлиқиниң сигнали икәнликини билдүрди.
Шан робертс мундақ деди: “мениңчә, бу кишини үмидсизләндүридиған бир вәзийәт. Чүнки қирғизистан тарихий җәһәттин оттура асиядики бир қәдәр демократик дөләт болуп кәлгән. Бу дөләттики уйғур җәмийәтлири өзлириниң һоқуқини қоғдаш паалийәтлирини давамлаштуруп кәлгән. Бәлким бу келишим дөләтниң буниңдин кейин қирғизистандики һәрқандақ уйғур сиясий паалийәтлирини техиму қаттиқ контрол қилидиғанлиқиниң сигналини бериду.”
Хитай-қирғизистан “йеңи истиратегийәлик келишими” дики “шәрқий түркистан терорлуқ күчлири” ниң кимләрни көздә тутқанлиқи кишиләргә ениқ болсиму, лекин келишимдики “гуманлиқ кишиләр” ниң кимләрни көздә тутқанлиқиға қарита һечқандақ ениқлима берилмигән. Нөвәттә, келишимдики бу хил муҗимәл уқумлар кишилик һоқуқ тәшкилатлирида бу дөләттики уйғур панаһланғучилириниң бихәтәрликигә қарита әндишә қозғимақта.
Испанийәдики “қоғдиғучилар” тәшкилатиниң паалийәт дериктори лавра харт (Laura Harth) ниң көрситишичә, “һәйран қаларлиқ болмиған” бу келишим бейҗиңниң уйғурларни чегра һалқип бастурушини давамлиқ кеңәйтиватқанлиқи, бәзи һакимийәтләрниң униң билән һәмкарлишишқа “қорқунчлуқ дәриҗидә” һазир икәнликини намайән қилидикән.
Лавра харт 7-июн бу һәқтиики зияритимизни қобул қилғанда мундақ деди: “бу келишим әлвәттә бейҗиңниң уйғурларни дуня миқясида җазалашни давамлиқ кеңәйтиватқанлиқини һәйран қалмиғудәк дәриҗидә намайән қилиду. Растини ейтқанда, биз башқа һакимийәтләрниң бейҗиңниң арзусини қандурушқа қорқунчлуқ дәриҗидә тәйяр икәнликини көриватимиз. Бу келишимдә қирғизистанниң аталмиш ‛шәрқий түркистан терорлуқ күчлири‚гә зәрбә беришни, җүмлидин ‛гуманлиқ кишиләр‚ни өткүзүп беришни вәдә қилиши, қирғизистандин панаһлиқ тәләп қилидиған миңлиған, он миңлиған уйғур мудсапирлири үчүн кишини чөчитидиған сигналдур.”
Лавра хартниң ейтишичә, қирғизистан даирилириға б д т кишилик һоқуқ алий комиссари ишханисиниң өткән йили елан қилған “шинҗаң доклати” да, хитайниң уйғурларға қарита “инсанийәткә қарши җинайәт садир қилған болуши мумкин” дәп хуласә чиқарғанлиқи, б д т ға әза дөләтләрниң уйғурларни хитайға қайтурмаслиққа агаһландурулғанлиқини хатирлитиш зөрүр икән.
У буниңға қарита ғәрб дөләтлириниң “дәрһал һәрикәткә өтүши керәклики” ни билдүрүп: “шу сәвәблик нишандики бу хәлқниң бейҗиңниң сақчилириниң узун қоли вә униң дуня миқясидики дөләт һалқиған бастуруши алдида қанчилик муһапизәтсиз қелишини көрүш, һәқиқәтән кишини ечиндуриду һәм қорқутиду” дәп көрсәтти.
Профессор шан робертсниң көрситишичә, келишимдә қирғизистанниң хитайниң районда елип барған “терорлуққа қарши туруш” намидики уйғурларни нишан қилған бастуруш һәркитини қоллиши, бейҗиңниң қилмишини қанунлаштурғанлиқ икән. Шан робертс мундақ дәйду: “бу йәрдики мәсилә шуки, хитай һөкүмитиниң бу райондики техиму көп һәркитини терорлуққа қарши қанунлуқ һәрикәт, дәп чүшәндүрүп кәлгән. Бирақ бу хитайниң пүтүн уйғур хәлқини етник җәһәттин нишан қилған һәрикитини қанунлаштурушқа мунасивәтлик.”
Келишимдики диққәт қозғайдиған йәнә бир нуқта шуки, қирғизистанниң хитай изчил тәкитләп кәлгән кишилик һоқуқ чүшәнчисини қобул қилишидур. Келишимдә, “икки тәрәп бирдәк өз дөлитиниң әмәлий әһвалини чиқиш қилип, өз хәлқиниң еһтияҗиға уйғун кишилик һоқуқ тәрәққият йолида издиниду, кишилик һоқуқни сиясийлаштурушқа, вастилаштурушқа, қош өлчәм қоллинишқа қәтий қарши туриду. Һәрқандақ бир дөләтниң демократийә қиммәт қаришини сүйиистимал қилиши, демократийәни қоғдашни баһанә қилип, кишилик һоқуқни игилик һоқуқлуқ дөләтләрниң ичкий ишлириға арлишишқа вастә қилишқа қәтий қарши туриду, дәп һесаблайду” дейилгән.
Һалбуки, хитай даирилири уйғур мәсилисиниң хәлқара сурунларда, хусусән б д т да күнтәртипкә келишини тосушта юқириқи принсипни тәкитләп келиватқан иди.
Қирғизистандики уйғур зиялийси, қирғизистан дөләт университетиниң пинсийәгә чиққан сабиқ лектори рәхимҗан һапизофниң ейтишичә, қирғизистан-хитай мунасивәтлири русийәниң өткән йили 2-айда украинаға қораллиқ таҗавуз қилишидин кейин техиму күчәйгән. У, 7-июн бу һәқтики зияритимизни қобул қилип, нөвәттә қирғизистанда хитайни тәнқид қилиш, қирғизистан-хитай мунасивәтлиригә суал қоюшниң техиму қийинлашқанлиқини билдүрди. Рәхимҗан һапизофниң қәйт қилишичә, нөвәттә қирғизистанда хитай билән болған мунасивәттә қирғизистанниң келәчики қандақ болиду, дегән мәсилиләрни музакирә қилиш муһити қалмиған.
Профессор шан робертс хитай билән оттура асия җумһурийәтлириниң шиәндә өткүзүлгән дөләт башлиқлири йиғини оттура асия җумһурийәтлириниң хитайға болған майиллиқиниң артқанлиқи, шундақла мовскваниң нийитигә болған гумани күчәйгәнликини намайән қилғанлиқини билдүрди.
Шан робертс мундақ дәйду: “шиәндики оттура асия дөләтлири билән өткүзүлгән башлиқлар йиғини наһайити қизиқарлиқ болуп, бу оттура асиядики барлиқ дөләтләрниң хитай билән техиму қоюқ мунасивәт қурушқа болған қизиқишиниң ашқанлиқини көрсәтти. Мениңчә, бу украина уруши нуқтисидин алғанда, алаһидә қизиқарлиқ тәрәққият. Бу оттура асия дөләтлиридә москваниң муддиасиға ишәнмәсликниң артқанлиқини намайән қилиду.”
Қирғизистан хитайниң оттура асия җумһурийәтлири ичидики 2-чоң сода шерики болуп, униң 1992-йилдин 2019-йилғичә болған арлиқта хитай билән болған содиси 180 һәссә ашқан. “хитай қурулуши” торида елан қилинған бир мақалидин мәлум болушичә, қирғизистанниң хитай билән болған содиси 2022-йили 15 милярд 500 милйон долларға йетип барған. Нөвәттә, қирғизистанниң хитайға қәрз қайтуруш күчи болмисиму, лекин давамлиқ қирғизистанниң ташйол, еликтир истансиси вә төмүрйол қурулушини қәрз пул билән тәминлимәктикән. Қирғизистан малийә министирлиқиниң ашкарлишичә, нөвәттә хитай қирғизистанниң әң чоң қәрз игисигә айланған болуп, 2022-йили қирғизистан ташқий қәрзиниң 40 пирсәнтини дегүдәк хитай игилигән.
Президент җаппароф “шиән йиғини” да хитай ширкәтлириниң қирғизистанға техиму көп мәбләғ селишини үмид қилип, қирғизистанниң мол кан байлиқлиридин вәз еутқан болсиму, лекин мутәхәссисләр қирғизистанниң хитай билән болған қоюқ мунасивити униң сияси системисиға аваричилиқ елип келиши мумкинлики, хитай ширкәтлириниң қирғизистанда көпийиши әслидинла хиянәтчилик еғир болған қирғизистанда хиянәтчиликниң техиму күчийиши, муһитниң техиму начарлишишиға йол ачидиғанлиқини агаһландурмақта.