Qirghizistan xitaygha “Gumanliq kishilerni ötküzüp bérish” heqqide wede bergen

Xitayning shi'en shehiride ötküzülgen “Xitay-ottura asiya dölet bashliqliri yighini” da qirghizistan prézidénti sadir japparof xitay re'isi shi jinping bilen kélishimge imza qoydi. 2023-Yili 18-may.

Qirghizistan prézidénti sadir japparofning bu yil 18-may küni xitayning shi'en shehiride ötküzülgen “Xitay-ottura asiya dölet bashliqliri yighini” mezgilide, xitay rehbiri shi jinping bilen ayrim kélishim tüzüp, “Sherqiy türkistan térorluq küchliri” ge qarshi küresh qilish, xitayning “Shinjang siyasiti” ni qollash we “Gumanliq kishiler” ni xitaygha ötküzüp bérishke wede qilghanliqi melum boldi.

Igilinishiche, qirghizistan shi'endiki shu qétimliq yighin'gha qatnashqan ‍ottura asiyadiki sabiq sowét ittipaqi jumhuriyetlirining ichide xitay bilen imzalighan kélishimide “Sherqiy türkistan térorluq küchliri” ni tilgha alghan we “Gumanliq kishiler” ni xitaygha ötküzüp bérishke wede qilghan birdin-bir dölet iken.

Bu yilning 18-we 19-may künliridiki shi'en yighinigha qazaqistan prézidénti toqayéf, tajikistan prézidénti raxmanof, türkimenistan prézidénti berdimuhemmedof, özbékistan prézidénti mirziyayéf we qirghizistan prézidénti sadiroflar qatnashqan. Xitay tashqiy ishlar ministirliqining torida élan qilin'ghan uchurlardin melum bolushiche, shu qétimliq yighinda prézidént japparofning xitay bilen imzalighan 11 maddiliq “Yéngi istiratégiyelik shériklik kélishimi” ning az dégende 3 maddisi Uyghur rayonigha chétishliq bolghan.

Kélishimde qirghizistan terep “Xitay xelq jumhuriyiti hökümitining shinjang Uyghur aptonom rayonidiki her qaysi milletler medeniyitining köp xilliqini we diniy étiqad erkinlikini qoghdash jehettiki tirishchanliqini yuqiri derijide mu'eyyenleshtüridighanliqi” ؛ xitay terepning “Shinjangda bixeterlik, muqimliq we tereqqiyatni qoghdash üchün qollan'ghan tedbirlirini qollaydighanliqi” tekitlen'gen.

Kélishimde yene ikki terepning “Bixeterlik hemkarliqini chongqurlashturushqa qoshulghanliqi, ikki terep kespiy organlar ara almashturushni kücheytip, istixbarat we uchurni ortaqlishish, chégrani kontrol qilish, chong pa'aliyetlerning bixeterliki, gumanliq kishilerni qayturush we mudapi'e qatarliq sahelerdiki hemkarliqni, sherqiy türkistan térorluq küchlirini öz ichige alghan térorluq, radikalliq we bölgünchiliktin ibaret ‛3 xil küchler‚ ge ortaq zerbe bérish, ikki dölet we rayon bixterliki hem muqimliqini qoghdaydighanliqi” bildürülgen.

Kélishimde qeyt qilinishiche, ikki terep yene pul yuyush, zeherlik chékimlik, qoral-yaraq etkeschiliki, tor jinayiti, chégra halqighan teshkillik jinayi heriketler, qanunsiz köchmenler heriketlirigimu zerbe béridiken. Qirghizistanning atalmish “Sherqiy türkistan térorluq küchliri” ge qarshi turushta xitay bilen zich hemkarlishidighanliqi heyran qalarliq tereqqiyat bolmisimu, lékin prézidént japparofning kélishimde “Gumanliq kishiler” nimu ötküzüp bérishke wede bérishi, diqqet qozghimaqta.

Qirghizistan 2001-yilidiki “11-Séntebir” térorluq hujumining arqisidin 2002-yili 9-ayda xitay, amérika we afghanistan bilen bille b d t gha “Sherqiy türkistan islam herkiti” ni b d t ning “Térorluq teshkilatliri tizimliki” ge kirgüzüsh telepi'ini sun'ghan. Amérika 2020-yili bu teshkilatni özining “Térorluq teshkilatlar tizimliki” din chiqiriwetken bolsimu, lékin eyni waqitta b d t ning qirghizistan qatarliq döletlerning telipige bina'en bu teshkilatni térorluq tizimlikige kirgüshi, xitayning kéyinki 20 yilda Uyghurlarni qattiq basturushi üchün chong destek bolup bergen.

Amérika jorji washin'gton uniwérsitétining ottura asiyashunasliq boyiche tetqiqatchisi, “Uyghurlargha qarshi urush” namliq kitabning aptori shan robértsning 7-iyun ziyaritimizni qobul qilghanda qeyt qilishiche, qirghizistanning xitayning Uyghur rayonidiki atalmish “Térorluq” qa qarshi turush herkitini bashqa ottura asiya döletlirige qarighanda téximu küchlük qollishi, uning siyasette barghanséri hakimmutleq yolgha qarap méngishi bilen munasiwetlik iken.

Shan robérts mundaq deydu: “Qirghizistanning éniq rewishte ‛sherqiy türkistan islam herkiti‚ heqqide bayanda bolushi we xitayning Uyghur rayonidiki térorluqqa qarshi turush herkitige yardemde bolushini körüsh, kishini epsuslanduridu. Qirghizistanning xitayning hazirqi siyasitini qollishi, ottura asiyadiki bashqa döletlerge qarighanda köp küchlük hésablinidu. Bu xil qollash qirghizistanning siyasiti barghanséri hakimmutleq yönilishke qarap özgiriwatqandek qiliwatqan bir waqitta yüz bermekte.”

Amérikadiki nupuzluq kishilik hoquq teshkilatliridin “Erkinlik sariyi” ning doklatida körsitilishiche, qirghizistanning 2021-yildiki asasi qanun islahati, hoquqning prézidént sadir japparofning qoligha toplinip, parlaméntning rolining ajizlishishini kücheytken. Bu yene qirghizistan dölet xewpsizlik komitétining hoquqining küchiyishi, öktichi awazlarning basturulup, edliye musteqiliqining ajizlishishi we axbarat erkinlikige bolghan kontrolliqni kücheytken. Proféssor shan robérts, bu kélishim ottura asiyada bir qeder démokratik, dep qaralghan qirghizistanning buningdin kéyin Uyghur siyasiy pa'aliyetlirige qarita téximu qattiq cheklime qoyudighanliqining signali ikenlikini bildürdi.

Shan robérts mundaq dédi: “Méningche, bu kishini ümidsizlendüridighan bir weziyet. Chünki qirghizistan tarixiy jehettin ottura asiyadiki bir qeder démokratik dölet bolup kelgen. Bu dölettiki Uyghur jem'iyetliri özlirining hoquqini qoghdash pa'aliyetlirini dawamlashturup kelgen. Belkim bu kélishim döletning buningdin kéyin qirghizistandiki herqandaq Uyghur siyasiy pa'aliyetlirini téximu qattiq kontrol qilidighanliqining signalini béridu.”

Xitay-qirghizistan “Yéngi istiratégiyelik kélishimi” diki “Sherqiy türkistan térorluq küchliri” ning kimlerni közde tutqanliqi kishilerge éniq bolsimu, lékin kélishimdiki “Gumanliq kishiler” ning kimlerni közde tutqanliqigha qarita héchqandaq éniqlima bérilmigen. Nöwette, kélishimdiki bu xil mujimel uqumlar kishilik hoquq teshkilatlirida bu dölettiki Uyghur panahlan'ghuchilirining bixeterlikige qarita endishe qozghimaqta.

Ispaniyediki “Qoghdighuchilar” teshkilatining pa'aliyet dériktori lawra xart (Laura Harth) ning körsitishiche, “Heyran qalarliq bolmighan” bu kélishim béyjingning Uyghurlarni chégra halqip basturushini dawamliq kéngeytiwatqanliqi, bezi hakimiyetlerning uning bilen hemkarlishishqa “Qorqunchluq derijide” hazir ikenlikini namayen qilidiken.

Lawra xart 7-iyun bu heqti'iki ziyaritimizni qobul qilghanda mundaq dédi: “Bu kélishim elwette béyjingning Uyghurlarni dunya miqyasida jazalashni dawamliq kéngeytiwatqanliqini heyran qalmighudek derijide namayen qilidu. Rastini éytqanda, biz bashqa hakimiyetlerning béyjingning arzusini qandurushqa qorqunchluq derijide teyyar ikenlikini köriwatimiz. Bu kélishimde qirghizistanning atalmish ‛sherqiy türkistan térorluq küchliri‚ge zerbe bérishni, jümlidin ‛gumanliq kishiler‚ni ötküzüp bérishni wede qilishi, qirghizistandin panahliq telep qilidighan minglighan, on minglighan Uyghur mudsapirliri üchün kishini chöchitidighan signaldur.”

Lawra xartning éytishiche, qirghizistan da'irilirigha b d t kishilik hoquq aliy komissari ishxanisining ötken yili élan qilghan “Shinjang doklati” da, xitayning Uyghurlargha qarita “Insaniyetke qarshi jinayet sadir qilghan bolushi mumkin” dep xulase chiqarghanliqi, b d t gha eza döletlerning Uyghurlarni xitaygha qayturmasliqqa agahlandurulghanliqini xatirlitish zörür iken.

U buninggha qarita gherb döletlirining “Derhal heriketke ötüshi kérekliki” ni bildürüp: “Shu seweblik nishandiki bu xelqning béyjingning saqchilirining uzun qoli we uning dunya miqyasidiki dölet halqighan basturushi aldida qanchilik muhapizetsiz qélishini körüsh, heqiqeten kishini échinduridu hem qorqutidu” dep körsetti.

Proféssor shan robértsning körsitishiche, kélishimde qirghizistanning xitayning rayonda élip barghan “Térorluqqa qarshi turush” namidiki Uyghurlarni nishan qilghan basturush herkitini qollishi, béyjingning qilmishini qanunlashturghanliq iken. Shan robérts mundaq deydu: “Bu yerdiki mesile shuki, xitay hökümitining bu rayondiki téximu köp herkitini térorluqqa qarshi qanunluq heriket, dep chüshendürüp kelgen. Biraq bu xitayning pütün Uyghur xelqini étnik jehettin nishan qilghan herikitini qanunlashturushqa munasiwetlik.”

Kélishimdiki diqqet qozghaydighan yene bir nuqta shuki, qirghizistanning xitay izchil tekitlep kelgen kishilik hoquq chüshenchisini qobul qilishidur. Kélishimde, “Ikki terep birdek öz dölitining emeliy ehwalini chiqish qilip, öz xelqining éhtiyajigha uyghun kishilik hoquq tereqqiyat yolida izdinidu, kishilik hoquqni siyasiylashturushqa, wastilashturushqa, qosh ölchem qollinishqa qet'iy qarshi turidu. Herqandaq bir döletning démokratiye qimmet qarishini süyi'istimal qilishi, démokratiyeni qoghdashni bahane qilip, kishilik hoquqni igilik hoquqluq döletlerning ichkiy ishlirigha arlishishqa waste qilishqa qet'iy qarshi turidu, dep hésablaydu” déyilgen.

Halbuki, xitay da'iriliri Uyghur mesilisining xelq'ara surunlarda, xususen b d t da küntertipke kélishini tosushta yuqiriqi prinsipni tekitlep kéliwatqan idi.

Qirghizistandiki Uyghur ziyaliysi, qirghizistan dölet uniwérsitétining pinsiyege chiqqan sabiq léktori reximjan hapizofning éytishiche, qirghizistan-xitay munasiwetliri rusiyening ötken yili 2-ayda ukra'inagha qoralliq tajawuz qilishidin kéyin téximu kücheygen. U, 7-iyun bu heqtiki ziyaritimizni qobul qilip, nöwette qirghizistanda xitayni tenqid qilish, qirghizistan-xitay munasiwetlirige su'al qoyushning téximu qiyinlashqanliqini bildürdi. Reximjan hapizofning qeyt qilishiche, nöwette qirghizistanda xitay bilen bolghan munasiwette qirghizistanning kélechiki qandaq bolidu, dégen mesililerni muzakire qilish muhiti qalmighan.

Proféssor shan robérts xitay bilen ottura asiya jumhuriyetlirining shi'ende ötküzülgen dölet bashliqliri yighini ottura asiya jumhuriyetlirining xitaygha bolghan mayilliqining artqanliqi, shundaqla mowskwaning niyitige bolghan gumani kücheygenlikini namayen qilghanliqini bildürdi.

Shan robérts mundaq deydu: “Shi'endiki ottura asiya döletliri bilen ötküzülgen bashliqlar yighini nahayiti qiziqarliq bolup, bu ottura asiyadiki barliq döletlerning xitay bilen téximu qoyuq munasiwet qurushqa bolghan qiziqishining ashqanliqini körsetti. Méningche, bu ukra'ina urushi nuqtisidin alghanda, alahide qiziqarliq tereqqiyat. Bu ottura asiya döletliride moskwaning muddi'asigha ishenmeslikning artqanliqini namayen qilidu.”

Qirghizistan xitayning ottura asiya jumhuriyetliri ichidiki 2-chong soda shériki bolup, uning 1992-yildin 2019-yilghiche bolghan arliqta xitay bilen bolghan sodisi 180 hesse ashqan. “Xitay qurulushi” torida élan qilin'ghan bir maqalidin melum bolushiche, qirghizistanning xitay bilen bolghan sodisi 2022-yili 15 milyard 500 milyon dollargha yétip barghan. Nöwette, qirghizistanning xitaygha qerz qayturush küchi bolmisimu, lékin dawamliq qirghizistanning tashyol, éliktir istansisi we tömüryol qurulushini qerz pul bilen teminlimektiken. Qirghizistan maliye ministirliqining ashkarlishiche, nöwette xitay qirghizistanning eng chong qerz igisige aylan'ghan bolup, 2022-yili qirghizistan tashqiy qerzining 40 pirsentini dégüdek xitay igiligen.

Prézidént japparof “Shi'en yighini” da xitay shirketlirining qirghizistan'gha téximu köp meblegh sélishini ümid qilip, qirghizistanning mol kan bayliqliridin wez éutqan bolsimu, lékin mutexessisler qirghizistanning xitay bilen bolghan qoyuq munasiwiti uning siyasi sistémisigha awarichiliq élip kélishi mumkinliki, xitay shirketlirining qirghizistanda köpiyishi eslidinla xiyanetchilik éghir bolghan qirghizistanda xiyanetchilikning téximu küchiyishi, muhitning téximu nacharlishishigha yol achidighanliqini agahlandurmaqta.