Közetküchiler barghanche chongqurlishiwatqan qirghizistan-xitay munasiwitining qirghizistan Uyghurlirining pa'aliyet boshluqini taraytiwétishidin endishe qilmaqta

Xitayning shi'en shehiride ötküzülgen “Xitay-ottura asiya dölet bashliqliri yighini” da qirghizistan prézidénti sadir japparof xitay re'isi shi jinping bilen kélishimge imza qoydi. 2023-Yili 18-may.

 Shangxey hemkarliq teshkilatining bash ministirliri yighini 25-öktebir küni qirghizistan paytexti bishkek shehiride ötküzülgen bolup, yighin'gha xitay bash ministiri li chyang qatnashqan idi. Qirghizistan taratqulirining xewerliridin melum bolushiche, yighin esnasida qirghizistan bilen xitay qimmiti bir milyard dollargha baridighan 29 xil kélishim imzalighan. Bu kélishimler xitay shirketlirining qirghizistandiki alte orunda kömür kan échishi, qirghizistan'gha bir su éléktir istansisi yasap bérishi, shundaqla xitay shirketlirining qirghizistanda shamal, quyash énérgiyesi qurulushini tereqqiy qildurush qatarliq yéshil énérgiye hemkarliq türlirini öz ichige alghan idi.

Halbuki, qeshqer bilen osh-enjan arisidiki xitay-qirghizistan-özbékistan tömüryol qurulushigha meblegh tépishta qiyniliwatqan qirghizistanning, yuqiriqi hemkarliq türlirini élip bérishta yenila xitay meblighige éhtiyaji chüshidighanliqi, buning qirghizistanni xitayning qerz patqiqigha téximu chongqur paturup, xitayning qirghizistandiki tesirining téximu kéngiyishini keltürüp chiqirishi qeyt qilinmaqta.

Kishilik hoquq pa'aliyetchilirining we analizchilarning qeyt qilishiche, yéngi kömür kanlirining échilishi we xitay meblighige bolghan mohtajliq, noqul qirghizistanning muhit mesilisinila éghirlashturup qalmaydiken. Bu uning nazuk démokratik qurulmisi we nispiy démokratik siyasiy muhitini ajizlashturup, kishilik hoquq xatirisining téximu arqigha chékinishini, bolupmu xitay üchün sezgür bolghan qirghizistan Uyghurlirining pa'aliyet boshluqini yenimu taraytiwétishi mumkin iken. Yéqinda qirghizistan da'irilirining “Qirghizistan Uyghur ittipaq jem'iyiti” ning re'isi, sabiq parlamént ezasi tursuntay selimofning qolgha élinishi, bu endishilerni téximu kücheytken.

Qirghizistan KG 24 agéntliqining bildürüshiche, qirghizistanning bir milyard 700 milyon dollar tashqi qerzining 40 pirsentini xitay igiligen bolup, uning yuqiriqi qurulush türlirini ishqa ashurushta yenila xitaydin qerz sorishi mumkin iken.

Amérika jorji washin'gton uniwérsitétining tetqiqatchi, ottura asiyashunas, piroféssor shan robérts, qirghizistanning qerzi barghanséri éghirlishiwatqanliqi, buninggha yarisha xitayning “Bir belbagh bir yol” qurulushi da'irisidiki qerz türlirining bek ochuq emeslikini bildürdi.

Shan robérts 3-noyabir bu heqtiki ziyaritimizni qobul qilghanda mundaq deydu: “Qirghizistan xitay bilen uzun yillardin béri yéqin munasiwetni saqlap keldi. U bir namrat dölet bolush süpitide, elwette herqandaq bir tereptin kélidighan mebleghni qobul qilidu, lékin qirghizistan qerzge boghulushi barghanche éghirlishiwatqan bir dölet. Bu yerdiki mesililerning biri, uning ‛bir belbagh bir yol‚ qurulushidin kélip chiqidighan selbiy aqiwetlerge qarita bek sezgür bolmasliqidur. ”

Shan robértsning qarishiche, qirghizistan'gha nisbeten qerz qayturush bilen hésablashmayla xitaydin qerz éliwérishi, uning üchün eng chong xeter iken. Shan robérts mundaq dédi: “Men ularni (xitayni) qirghizistanning tebi'iy bayliqigha érishish üchün uni gherezlik qerz tuziqigha chüshürüp qoyuwatidu, dep qarimaymen, lékin ularning qirghizistan qerzni bérelmise qandaq bolidu, dégende izchil ochuq-ashkara emesliki hemmige melum. Méningche, qirghizistan üchün éytqanda, eng chong xewp, uning qerzni qayturush mesilisige qarita tengpungluqni saqlimasliqidur” .

Qirghizistandiki bezi analizchilarning qeyt qilishiche, xitay qirghizistan'gha qerz bérishte intayin yenggil shertlerni qoymaqta iken. Qirghizistan döletlik uniwérsitétining sabiq oqutquchisi abduréhim hapizof, xitayning qirghizistan'gha qerz bérishte héchqandaq qoshumche shert qoshmaydighanliqini ilgiri sürdi. Uning éytishiche, xitay qirghizistanning qerzni qayturalmasliqidin bek endishe qilmaydiken. Abduréhim hapizof 3-noyabir küni bu heqtiki ziyaritimizni qobul qilghanda, xitayning qirghizistan'gha yenggil shertlerde qerz bérishtiki sewebi, eger qirghizistan qerzni qayturalmisa, xitay qirghizistanning kan bayliqlirini ötküzüwélishni oylaydighanliqini bildürdi.

Xitay bilen bolghan bu xil ochuq-ashkara bolmighan tengpungsiz munasiwet muhit qoghdighuchilirini endishige sélipla qalmay, kishilik hoquq teshkilatlirida qirghizistan kishilik hoquq xatirisige bolghan endishini kücheytken. Bolupmu bu yil 10-ayning bashlirida qirghizistan dölet xewpsizlik komitétining sabiq qirghizistan parlamént ezasi, “Qirghizistan Uyghur ittipaq jem'iyiti” ning re'isi tursuntay selimofni “Teshkillik jinayi guruhlargha qatnishish” bilen eyiblep qolgha élishi, Uyghurlardiki endishini téximu kücheytken idi.

Abduréhim hapizofning éytishiche, nöwette qirghizistan hökümitining Uyghurlargha héchqandaq bésimi yoq bolsimu, lékin bu weqe Uyghur jem'iyitide yenila ensizlik peyda qilghan. Tursuntay selimof bu ayning bashlirida bishkektiki bir rayonluq sot mehkimisige chiqirilghanda, özige qaritilghan barliq eyibleshlerni ret qilghan. Emma sotchi uni 4-dékabir küni échilidighan kéyinki qétimliq sotqa qeder tutup turushni qarar qilghan. Biraq shu künki sotta uning yürek késili qozghilip, bishkektiki bir doxturxanigha élip bérilghan.

Jorji washin'gton uniwérsitétidiki piroféssor shan robértsning qarishiche, qirghizistanning omumiy kishilik hoquq xatirisining arqigha chékiniwatqanliqigha qarita heqiqeten endishe bar iken. Lékin u xitaygha nisbeten qirghizistanni qandaq hökümetning bashqurushining muhim emeslikini, xitay üchün peqetla qirghizistanning xitaygha dostane yaki dostane emesliki, uning kishilik hoquq xatirisige köz yumush-yummasliqi muhim ikenlikini bildürdi.

Shan robérts mundaq deydu: “Méningche, xitay üchün qirghizistanda qandaq hökümetning hakimiyet yürgüzüshige köngül bölüshining hajiti yoq. Ular peqet xitaygha dostanimu-emesmu, shuninggha qaraydu. Shunga xitayning ‛bir belbagh bir yol‚ qurulushi arqiliq özining siyasiy sistémisini meqsetlik éksport qilishi hajetsiz. Uninggha peqet kishilik hoquq xatirisini sürüshtürmeydighan, uning maliye menbesige tayinishni xalaydighan döletler bolsila boldi. ”

Qirghizistan taratqulirida, xitay shirketlirining qirghizistanda achidighan kömür kanlirining köp qisim mehsulatlirining xitaygha éksport qilinishi, 6 orundiki kömür kanining mehsulati xitaygha tartilidighanliqi tekitlenmekte. Bu heqtiki xewerlerde, xitay shirketlirining qazghan kömür kanlirining meblighi bu arqiliq tölinidighanliqi, erkeshtam etrapida chong kölemlik bir kömür arqa sep bazisi qurulidighanliqi tekitlenmekte.

Analizchi abduréhm hapizofning qarishiche, xitay bilen bolghan bu qurulush qirghizistanni téximu chongqur qerz patqiqigha paturghandin sirt, uning ékologiyelik muhitighimu éghir aqiwetlerni élip kélidiken.