Xelq'ara qizil kirést jem'iyiti Uyghur irqiy qirghinchiliqini toxtitishtiki burchini ada qildimu?

Xitay re'isi shi jinping béyjingdiki xelq sariyida qizil kirést jem'iyiti xelq'ara komitétining re'isi mirjana sipolyarich bilen körüshti, 2023-yili 5-séntebir, béyjing

Xitay merkizi téléwiziyesi qatarliq xitay taratquliri mushu ayning 5-küni chüshtin kéyin, xitay dölet re'isi shi jinping béyjing xelq sariyida xelq'ara qizil kirést jem'iyitining re'isi mirjana sipolyarich (Mirjana Spoljaric) bilen körüshkenlikini xewer qildi.

 Xewerlerdin melum bolushiche, bu, xelq'ara qizil kirést jem'iyiti (ICRC) ning re'isi mirjana sipolyarichning xitaygha qilghan tunji resmiy ziyariti iken.

Merkizi jenwediki xelq'ara qizil kirést jem'iyitining toridiki uchurlardin melum bolushiche, mirjana sipolyarich béyjingda, xelq'ara qizil kirést jem'iyiti we qizil hilal ay jem'iyitining qurulghanliqining 160 yilliqini xatirilesh üchün, paytext kutupxanisida “Insaniyet terepte 160 yil” namliq resim körgezmisini achqaniken.

Bu körgezme xitay qizil kirést jem'iyiti (RCSC) , xelq'ara qizil kirést jem'iyiti we qizil hilal ay jem'iyiti (IFRC) we shinxu'a agéntliqi bilen birlikte uyushturulghaniken. U, bu ziyaritide yene 49 nöwetlik filorénsiye mukapatini tarqitish murasimigha qatniship, yette xitay séstraning saqliqni saqlash we insanperwerlik mulazimiti üchün ülge körsetken töhpisini mukapatlaydiken.

  Pirézidént spolyarich yene suju uniwérsitétida ötküzülgen xelq'ara qizil kirést jem'iyiti we qizil hilal ay akadémiyesi sahibxaniliq qilghan ammiwi pa'aliyetke qatnishish üchün sujuda ziyarette bolghandin bashqa, u xelq'ara qizil kirést we xelq'ara insanperwerlikning tinchliq nishanigha qandaq töhpe qoshidighanliqini gewdilendüridiken.

 Xitay taratqulirining xewiride déyilishiche, xitay re'isi shi jinping mirjana sipolyarich bilen körüshkende, xitayning ezeldin dunyagha insanperwerlik töhpisi qoshqanliqini tekitlep mundaq dégen: “Insanperwerlik oxshash bolmighan medeniylikni mujessemleydighan eng chong ortaq tonush. Jungxu'a en'eniwi medeniyiti öz ichige alghan ‛kishilerge méhriban bolush‚ , ‛özi xalimighanni bashqilargha tangmasliq‚ qatarliq idiyeler xelq'ara qizil kirést herikitining asasiy meqsiti bilen yughurulghan, tutashturulghan” dégen, hemde “Xitayni xelq'ara insanperwerlik ishlirining pa'al himaye qilghuchisi, qatnashquchisi we töhpe qoshquchisi” dep körsitip, qizil kirést jem'iyiti bilen yenimu zich hemkarlishish teshebbusida bolghan.

 Sipolyarich shi bilen söhbitide xitayning 49-nöwetlik florinsiye mukapatigha érishkenler sani eng köp dölet bolghanliqini tebrikligen. U xitayning dunyada-21 esirdiki eng wehshiy jinayet yeni irqiy qirghinchiliq we insaniyetke qari jinayet ötküzüwatqanliqi heqqide yaki Uyghurlar heqqide héchnémini tilgha almighan.

Xitay teshwiqatlirida bayan qilinishiche, u xitay hökümitini maxtap: “Xelq'ara qizil kirést jem'iyiti we xelq'ara jem'iyetning xitayning insanperwerlik ishlirining tereqqiyat muweppeqiyetlirini yüksek étirap qilghanliqini bildüridu. Xitay bashtin-axir xelq'ara insanperwerlik qanunigha hörmet qildi we uni ijra qildi. ‛bir belbagh, bir yol‚ ni ortaq qurush dunya tereqqiyatini ilgiri sürdi, yer shariwi insanperwerlik ishlirigha küch qoshti. Qizil kirést xelq'ara komitéti xitay terepning xelq'ara insanperwerlik ishliri üchün jari qildurghan pa'al roli we qoshqan muhim töhpisini yüksek alqishlaydu, xitay terep bilen birlikte hemkarliqni yenimu chongqurlashturup, ortaq halda dunyaning tinchliqi, tereqqiyati hemde xelq'ara insanperwerlik ishlirini ilgiri sürüsh üchün yéngi töhpe qoshushni ümid qilidu” dégen.

 Emma xelq'ara qizil kirést jem'iyitining torida, mezkur jem'iyet re'isi spoljarichning ziyarettin ilgiri mundaq dégenliri körsitilgen: “Men jem'iyitimizning xitay bilen bolghan munasiwitining istratégiyelik we köp tereplimilik xaraktérini intayin qedirleymen. Men ziyaritimde dunyaning xelq'ara insanperwerlik qanunigha hörmet qilish we maslishishni kücheytish we xelq'ara qizil kirést jem'iyiti bilen xitayning hemkarliqini kücheytip, toqunushning tesirige uchrighan jem'iyetlerge insanperwerlik yardimi élip kélishning yolliri we wasitilirini muzakire qilishni ümid qilimen” .

 Xelq'ara qizil kirést jem'iyiti 1949-yildiki jenwe ehdinamisige boy sunidighan peqet insanperwerlik hoquqi bar biterep we musteqil teshkilat. Qizil kirést jem'iyitining wezipisi her qaysi qizil kirést jem'iyetliri we qizil hilal ay shérikliri bilen bille xelq'ara miqyasida qoralliq bésim we bashqa zorawanliqning tesirige uchrighan kishilerge yardem bérish, ularning hayati we izzet-hörmitini qoghdash hem azab-oqubetlirini yéniklitish. Tinchliqni égiri sürüsh iken.

 Xelq'ara qizil kirést jem'iyitining sherqiy asiya wekiller ömiki béyjingda qurulghan bolup, xitay, shimaliy koréye, jenubiy koréye we mongghuliyeni öz ichige alidu. Emma xitayda her qandaq teshkilat xitay kompartiyesi we hökümitining kontrolluqigha uchraydighanliqi sewebidin xitay qizil kirést jem'iyiti xelq'ara qizil kirést jem'iyiti teshkilati teripidin musteqil teshkilat süpitide étirap qilinmighanliqi melum. Insaniyet pirinsipi xelq'ara qizil kirést jem'iyiti we qizil hilal ay herikitining pa'aliyitige yétekchilik qilidighan yette pirinsipning biri.

 Insanperwerlikni pirinsip qilghan, shundaqla xelq'ara insanperwerlik qanuni-IHL ning tinchliq mesiliside oynaydighan rolini gewdilendüridighan xelq'ara qizil kirést jem'iyitining re'isi bolush süpitide xitayda ziyarette boluwatqan mirjana sipolyarichning, xitay teripidin hélihem dawamlashturuluwatqan Uyghurlar we bashqa türkiy milletlerge élip bériliwatqan basturushlargha qarita, endishe bildürmesliki yaki yaki mesilini hel qilishta héchqandaq köz qarash bilen teminlimesliki, derhal dunya Uyghur qurultiyining jiddiy we tenqidi inkasini qozghighan.

 D u q xelq'ara qizil kirést jem'iyitini xitayning insaniyetke qarshi jinayetlirige shérik bolmasliqqa, exlaqi burchini ada qilishqa chaqirdi.

 Xelq'arada dangliq uchur ambiri yehudiylar mewhum kutupxanisi (JVL) ning ammigha ochuq arxipliridiki melumatlarda körsitilishiche, aldinqi esirning 90-yillirida, nechche on yil jeryanida ikkinchi dunya urushi we chong qirghinchiliqtiki meghlubiyet yoshurushqa urun'ghandin kéyin, xelq'ara qizil kirést jem'iyiti axiri arxiplirini ashkarilighan we tetqiqatchilarning bu teshkilatning kemchilikini teswirleydighan höjjetlerni ziyaret qilishigha yol qoyghaniken.

 Ikkinchi dunya urushi mezgilide qizil kirést jem'iyiti eyni waqitta gérmaniye ishghal qilghan zéminida, yehudiylargha élip bériliwatqan qirghinchiliqqa shahit bolghan. Bu jem'iyetning eyni waqittiki doxtur séstra xadimliri, -1944yili chéxiyediki térésénstad natsistlar jaza lagérida turuwatqan balilarning salametlikini tekshürüshke barghan. Emma ular wehshiylikke küz yumup, natsistlar teripidin suyi'istémal qilin'ghan. Shunga u xelq'ara teripidin gitlér gérmaniyesining jaza lagérliridiki “Dehshetlik ré'alliqni yépip qoyush” , “Insaniy exlaqi burchini ada qilmasliq” tek jiddiy tenqidlerge uchrighan.

 Xelq'arada köp qétim xitayning Uyghurlargha élip bériliwatqan mejburiy organ yötkesh mesilisi üstide guwahliq bergen nopuzluq tetqiqatchilardin “Kommunizm qurbanliri fondi” ning mutexessisi étan gutman (Ethan Gutman) ependi, xelq'ara qizil kirést jem'iyiti re'isi mirjana sipolyarichning, qizil kirést jem'iyitining yehudiy chong qirghinchiliqida qaldurghan tarixiy yuyulmas bir dagh süpitide tilgha élinidighan, insaniy exlaq setchilikini, bügün qayta tekrarlimasliqqa chaqirip mundaq dédi:

  “Xitay-2015 yili emdi özining ölüm jazasi ijra qilinidighan mehbuslarning organlirini ishletmeydighanliqini jakarlighanda, bir qisim gherblik doxturlarning xitay orunlashturghan organ köchürüsh doxturxanilirini ziyaret qilish teklipini qobul qilishi-heqiqeten xitay kompartiyesining ghelibisi bolghan. Organ köchürüsh jem'iyiti exlaq komitétining bir ezasi, isra'iliyelik yürek köchürüsh opératsiyesi doxturi, isra'iliyelik doktor jakob lawéy xizmetdashlirining ishtirak qilishini tenqid qilip ‛chong qirghinchiliqtin aman qalghanlarning oghli bolush süpitim bilen, xelq'ara qizil kirést jem'iyitining 1944-yili térésénstad natsistlar jaza lagérigha qilghan ziyaritining kishini xushal qilidighan köngül échish lagéri ikenliki éytqanliqi, qayta-qayta tekrarlanmasliqi kérek‚ dégenidi. Shunisi éniqki, spolyarich xitayning dawalash rehberlik qatlimi bilen gherbning ‛arilishish‚ ortaq tonushigha emel qilghandek qilidu. Men 4-aydiki xelq'araliq yürek we öpke köchürüsh jem'iyiti (ISHLT) yilliq yighinida 3600 tashqi késellikler doxturigha nutuq sözliginimde éytqinimdek siz belkim kowidning kélip chiqishi toghrisida qarar chiqarmighan bolushingiz mumkin. Shundaqtimu beziler béyjing ezeldin kowid toghruluq yalghan éytmidi déyelemdu? beziliringiz Uyghurlarning yoqap ketkenlikini bilmigen bolushingiz mumkin. Emma bu yerdiki hemmeylen béyjingning Uyghurlargha némiler qiliwatqanliqini bilidu” .

 Étan gutman yene özining qattiq epsuslan'ghanliqini bildürüp mundaq dédi:

  “Spolyarich tünügün béyjingda mundaq dédi: ‛xelq'araliq kishilik hoquq qanunining ehmiyiti we közitilishini peqet urush nuqtisidila oylashqa bolmaydu. Tinch waqitlarda qilin'ghan ishlarmu nahayiti muhim‚ . Yaxshi, bu tinch mezgilde, béyjing hazir lagérlardiki musapirlargha bolghan mölcherimge asasen, yiligha 25 mingdin 50 mingghiche Uyghurning orginini yighiwalidu. Spolyarichning eng yaxshi köridighan ikki jümle sözi “Xelq'ara insanperwerlik qanunining ehmiyiti” bilen xelq'ara qizil kirést jem'iyitining “Biterep we terepsiz teshkilat” ikenlikidur. Bu boyiche, qizil kirést jem'iyitining wezipisi xitay hökümitining dunya bilen bolghan siyasiy munasiwetliride rol oynash yaki xitay ammisining héssiyati emes. Belki qizil kirést jem'iyitining esli mes'uliyiti irqiy qirghinchiliqni otturigha qoyush.”

 Mirjana sipolyarichning xelq'ara qizil kirést jem'iyitige wakaliten xitay qizil kirést jem'iyitining hemkarlashquchisi, xelq'ara qizil kirést jem'iyiti we qizil hilal ay akadémiyesining birleshme qurghuchisi süpitide wekillik qilish bir alahide imtiyaz.

Halbuki bu wezipini atquruwatqan birining tunji qétim xitayni ziyaret qilip, dunyada irqiy qirghinchiliq bilen eyibliniwatqan xitay hökümiti bilen bolghan, köp tereplimilik alaqisini igilep we étirap qilip, xitay qizil kirést jem'iyiti bilen uzun muddetlik munasiwet ornitish iradisini ashkara bayan qilishi qarshi inkaslargha seweb bolmaqta.

  Söhbet (The Conversation) tor ilmiy zhurnili, 9-ayning 6-küni géffréy robérts élan qilghan “Xitayning kishini endishige salidighan yéngi kishilik hoquq istratégiyesi: dunyani tallash usulida birleshtürüsh” namliq maqaliside üch yildin köprek waqittin buyan, xitay kishilik hoquq xatirisidiki tenqidlerni qobul qilmighanliqi we hazir uning bu tenqidke jawaben birdek idiyewi istratégiyeni shekillendürdi” dep körsetken.

 U, xitayning bu tenqidlerdin qutulush üchün, payda yetküzüsh soda we meblegh sélish, hemkarlishish pursiti arqiliq, xelq'arada kishilik hoquq sahesini suyi'istémal qilish istratégiyesini keng türde élip bériwatqanliqini, xelq'ara tertip-kishilik hoquqning omumlishishi toghrisidiki asasi idiyeni bikar qilmaqchi boluwatqanliqini bayan qilip: “U 1989-yili tyen'enmén meydanidiki qirghinchiliq we yéqinqi yillarda musulman Uyghurlarni keng kölemde qamap qoyghanliqi sewebidin qattiq boran-chapqun'gha duch kelgenliki bu tenqidini yoqitish üchün, xitay diplomatliri we teshwiqatchiliri bir qatar oxshimighan qarashlarni élan qildi. Ular bir tereptin tereqqiy qiliwatqan döletlerni ‛yashash hoquqi‚ bashqa kishilik hoquq mesilisige köngül bölidu dégen qarashning arqisida toplashqa urundi.”

 Maqalida déyilishiche, xitayning kishilik hoquqni tallash usuli we xitayning yéngi teshebbusi kishilik hoquqqa zor tesirlerni élip kélishi mumkin iken. Xelq'ara qizil kirést jem'iyiti, xitayning bu kishilik hoquq istratégiyesini ilgiri sürüshige awaz qoshushni tallidimu?