Tarim uniwérsitéti 10 minggha yéqin oqughuchini jenubiy Uyghur diyarida “Qizil teshwiqat” pa'aliyitige teshkilligen

Tarim uniwérsitétining aldi körünüshi.

Xitayning hökümet taratquliridin melum bolushiche, 2022-yilliq yazliq tetil mezgilide Uyghur diyaridiki uniwérsitlar, bolupmu bingtu'en qarimiqidiki uniwérsitétlar “3 Ni yézilargha chüshürüsh” namida oqughuchilarni teshkillep xitay hökümitining teshwiqatini qilish we keng-kölemlik “Jem'iyet tekshürüsh” ke seperwerlik pa'aliyetliri élip bérilghan.

“Xitay xewerler tori” ning 24-iyuldiki xewiridin ashkarilinishiche, bingtu'en'ge qarashliq tarim uniwérsitining özidinla bolup, 10 minggha yéqin oqutquchi-oqughuchi bu pa'aliyetke seperwerlik qilin'ghan.

Xewerlerde déyilishiche, bu qétimliq “Jem'iyet tekshürüsh” ke seperwer qilin'ghan oqughuchilar Uyghur rayonining jenubiy qismidiki herqaysiy wilayet-oblastlargha qarashliq yéza-kentlerde nuqtiliq halda “Jongxu'a milliti ortaq éngi” ni teshwiq qilish, “Qizil gén terbiyesi” bilen “Qizil tarix terbiyesi” ni her bir a'iligiche yetküzüsh wezipisini ada qilidiken.

Xitay hökümitining Uyghurlargha qaratqan siyasiti we Uyghur diyarining weziyitini yéqindin közitip kéliwatqan pa'aliyetchilerning bildürüshiche, bingtu'en'ge qarashliq bir uniwérsitéttinla bir qétimda on ming oqutquchi-oqughuchining yazliq tetil mezgilide “Jem'iyet tekshürüsh” namida “Qizil teshwiqat” pa'aliyitige seperwer qilishi diqqet qozghaydiken.

Amérikadiki Uyghur herkiti teshkilatining bashliqi roshen abbas xanim bu heqte ziyaritimizni qobul qilip, bu oqughuchilarning emeliyette hökümet teripidin teshkillinip, “Jem'iyet tekshürüshi” namida shi jinpingning “Jongxu'a milliti ortaq gewdisi éngi” ni teshwiq qilishqa séliniwatqanliqini, téximu éniqraq qilip éytqanda, Uyghurlarning öylirige paylaqchiliq qilishqa ewetilgenlikini bildürdi.

Roshen abbas xanimning bildürüshiche, xitay hökümitining Uyghurlarni xitaylashturup yoqitish istratigiyesi bir tereptin Uyghurlarni keng kölemde “Qayta terbiyelesh” namidiki lagérlargha qamash arqiliq élip bériliwatqan bolsa, yene bir tereptin bu xildiki “Qizil teshwiqat” heriketliri arqiliq élip bérilmaqtiken.

Roshen abbas xanim ziyaritimiz jeryanida Uyghur diyaridiki uniwérsitét oqughuchilirining atalmish “Jem'iyet tekshürüsh” namidiki bu qétimliq qizil teshwiqat pa'aliyitining shi jinpingning yéqinda Uyghur rayonida élip barghan tuyuqsiz ziyaritidin kéyinla élip bérilghanliqini, buning shi jinpingning bingtu'en da'irilirige bergen yolyoruqliri bilen munasiwetlik ikenlikini tekitlep ötti.

Uning tekitlishiche, xitay hökümiti nöwette lagér sirtida qalghan Uyghurlarghimu “Jungxu'a milliti ortaq gewdisi” din ibaret xitay kimliki teshwiqatini kücheytish hem ménge yuyush herikitrini kücheytmektiken.

Ilgiri shinjang uniwérsitétining axbarat fakultétida oqutquchiliq qilghan, hazir amérikada yashawatqan Uyghur ziyaliyliridin méhri'ay memtéli xanimmu ziyaritimizni qobul qilip, bu heqtiki qarashlirini radiyo anglighuchilirimiz bilen ortaqlashti. Uning bildürüshiche, xitay da'irilirining Uyghur diyaridiki uniwérsitit oqughuchilirini, bolupmu bingtu'enning bashqurushidiki tarim uniwérsitétining oqughuchilirini “Jem'iyet tekshürüshi” namida Uyghur diyarining jenubidiki yéza-qishlaqlargha we bingtu'enning meydanlirigha ewetip, “Qizil teshwiqat” qa ewetishi, jiddiy diqqet qozghaydiken. Shundaqla bu heriketning siyasiy meqsiti endishe peyda qilidiken.

Méhri'ay memtéli xaniming bildürüshiche, xitay merkizi hökümitining buyruqi boyiche bingtu'en qarimiqidiki uniwérsitétlarni ishqa sélip, Uyghur diyarining jenubida élip bériliwatqan bu bir qatar herketler, emeliyette xitayning Uyghurlarning yenimu qattiq nazaret qilish, shundaqla Uyghurlarning milliy kimlikini yoqitish istratigiyesining muhim terkibiy hisablinidiken.

Méhri'ay memtéli xanimning bildürüshiche, a'ile bir milletning milliy kimlikini saqlashtiki eng muhim qorghan iken. Xitay hökümitimu bu nuqtini yaxshi bilgenliki üchün Uyghur a'ililiri we Uyghur mehellilirini yoqitishni muhim nishan qilmaqtiken.

Méhri'ay xanim yene xitay hökümitining Uyghurlarni xitaylashturush siyasitining qedem basquchliri heqqidimu toxtaldi. Uning bildürüshiche, xitay hökümiti awwal “Qoshmaq tughqandarchiliq”, “Üch el rayi” namida türlük “Xizmet guruppiliri” ni we xitay kadirlirini Uyghurlar öylirige yerleshtürüp, ularning a'iliridiki kündilik turmush ehwallirini közetken hemde arxip turghuzghan. Andin “Xeterlik” dep qarighan, diniy étiqadi we Uyghur kimlikini saqlap qélishta ching turghan bir türküm Uyghurlarni tutqun qilip, ke'o kölemde lagérlargha qamighan. Buningghimu qana'etlenmey aldinqi yillardiki chong zor tutqundin éship qalghan Uyghurlarnimu bosh qoymighan. Bu qétim bingtu'en qarimiqidiki xitay oqughuchilarni “Jem'iyet tekshürüsh” namida Uyghurlarning öylirige ewetip, xitaylashturush siyasitini yenimu kücheytken.

U, xitay hökümitining Uyghur rayonigha qaratqan istratigiyelik siyasitining tüp meqsitining axiriqi hésabta Uyghurlarning bu tupraqtiki yiltizini qomurup tashlap, ularni atalmish “Jungxu'a milliti” bir bir parchisigha aylandurush, téiximu éniq qilip éyutqanda, xitaylashturush ikenlikini bildürdi.

Méhri'ay memtéli xanim axirida, bu qétim “Jem'iyet tekshürüsh” namida Uyghur diyarining jenubidiki yéza-qishlaqlargha ewetilgen 10 ming oqughuchining tarim uniwérsitining oqughuchiliri ikenlikini, tarim uniwérsitétining emeliyette xitayning Uyghur diyarini idare qilishtiki qurali hésablan'ghan bingtu'enning bashqurushidiki bingtu'en uniwérsitéti ikenlikini alahide tekitlep ötti.

Uning tekitlishiche, bingtu'en'ge qarashliq bu uniwérsitéttin shunche köp oqughuchining bir yolda seperwer qilinip “Töwen'ge chüshürülüshi”, xitay hökümitining ularni “Ishenchilik teshwiqatchi” we “Awan'gart qoshun” dep qarighanliqi bilen munasiwetlik iken.

2009-Yilidiki “5-Iyul ürümchi qirghinchiliqi” din kéyin, xitay hökümitining rayondiki Uyghurlarni xitaylashturush we ulargha bolghan nazaretni kücheytish siyasiti téximu kücheygen. 2009-Yili 7-ayning otturliridin bashlap, ürümchi, qeshqer, ghulja, xoten qatarliq jaylardiki Uyghur mehelliliri we yézilarda mehelle kométitlirining xizmetchi xadimlirini köpeytish, idare-jem'iyet, mektep orunliridiki hökümet kadirlirini asasiy qatlamlargha chüshürüp, atalmish “El rayini sinash”, “Elning mahilliqini qolgha keltürüsh” dégen namlardiki siyasiy teshwiqat pa'aliyetliri keng qanat yaydurulghan.

2014-2015-Yilladin bashlap yene yüz minglighan xitay kadirlirini “Üch el rayi” xizmiti namida Uyghur yézilirigha ewetip, Uyghurlarning öyliride turup ularni nazaret qilishqa bashlighan. Chén chüen'go Uyghur aptonom rayonluq partkomning sékritarliqigha teyinlen'gen 2016-yilining kéyinki yérimigha kelgende bolsa, 100 mingdin artuq xitay kadirliri yézilargha ewetilip, “5 Te bille bolush”, “Qoshmaq tughqan bolush” digendek namlarda Uyghurlarning öylirigiche yerleshken. Shundaqla ularning pütkül shexsiy hayatidiki uchurlar axiplashturulup, zor tutqun üchün teyyarliq qilin'ghan.

Uyghur rayonida 2017-yilidin bashlap keng kölemde élip bérilghan lagér tutqunida, ilgiri Uyghurlarning öylirige yerleshtürülgen xitay kadirliri we atalmish “Qoshmaq tughqan” lar hel qilghuch rol oynighan. Ular Uyghurlarning öyliride “Beshte bille bolush” jeryanida, atalmish “Diniy esebiylik” we “Milliy bölgünchilik” idiyeliri toghriliq melumat toplap we uni arxiplashturup, yoquri derijilik organlargha yollap bergen. Buning netijiside xitay da'irilirining milyonlighan Uyghurlarni lagérlargha tutqun qilishigha asas yaritip bergen.