victimsofcommunism.org
Уйғур дияридики зор көләмлик сиясий бастуруш хәлқарадики зор темилардин бири болуп қалғандин кейин, хитай һөкүмити охшимиған сорунларда «қайта тәрбийәләш мәркизидики курсантларниң һәммиси җәмийәт қойниға қайтип кәлди» дегәнни тәшвиқ қилишқа башлиғаниди. Әмма йеқиндин буян аталмиш «җәмийәт қойниға қайтип кәлгән» лагер тутқунлириниң әмәлийәттә хитай өлкилиридики завутларға әрзан әмгәк күчи болуп сетиливатқанлиқи һәққидә көплигән испатлар мәлум болди. 9-Апрел күни вашингтон шәһиридики коммунизм қурбанлири хатирә фонди уюштурған «хитай компартийәсиниң 21-әсирдики қуллуқ түзүми» темисидики тор муһакимисидә уйғурлар дияридики лагерлар мәсилиси билән һазирқи «заманиви қуллар әмгики» дәп тәсвирлиниватқан мәҗбурий әмгәкниң мунасивити нуқтилиқ муһакимә қилинди.
Бу қетимлиқ муһакимидә йеқинқи йиллардин буян уйғурлар дияридики лагерлар мәсилиси бойичә хәлқарадики әң нопузлуқ алимлардин болуп қалған германийәлик мутәхәссис, коммунизм қурбанлири хатирә фондиниң хадими доктор адрян зенз йиғин әһлигә уйғурларниң өтмүши һәмдә уларниң хитай һакимийити зорлуқ билән ишғал қиливалғандин кейинки әһвали тоғрисида қисқичә чүшәнчә бәрди.
Адрян зензниң пикричә хитай һөкүмити уйғурларға нисбәтән узақни көзлигән бир йүрүш тақабил туруш пиланлирини түзүп қойған болуп, 2014-йиллиридин башланған зор тутқун вә милйонлиған кишиниң лагерларға қамилиши дәл мушуниң әмәлийәттики инкаси икән. Шуңа бу һадисини уштумтут оттуриға чиқип қалған һәмдә чен чүәнго билән бағлинишлиқ болған йеганә һадисә, дәп қараш әмәлийәткә уйғун әмәс икән. Буниңда хитайлар алди билән сақчилар дөлити бәрпа қилип чиққан, андин мушундақ зор механизминиң һимайисидә милйонлиған уйғурни лагерларға қамап чиққан һәмдә уларни «өгиниш» кә тәшкиллигән. Әмма толуқ қоралланған һәрбий вә сақчиларниң назарити, көзитиш мунари, тикәнлик сим тосуқлар аллиқачан бу җайларниң мәктәп әмәсликини йетәрлик дәриҗидә испатлап болған. Буниң билән һәммила саһәниң тәнқидлири бириниң арқидин бири оттуриға чиққан. Мана мушундақ бир реаллиққа дуч кәлгән хитай һөкүмити болса бу узун мәзгиллик пиланниң йеңи басқучини «сомкидин чиқарған» һәмдә йетәрлик меңә ююшниң синақлиридин өткән «оқуғучиларниң өйлиригә қайтқанлиқи» ни җакарлиған. У өзиниң бу һални раст, дәп қарайдиғанлиқини ейтти.
Әмма адрян зензниң бу әһвални раст болуши мумкин, дәп қаришидики әң муһим сәвәб лагер тутқунлириниң өйлиригә қайтип, уруқ-туғқанлири билән җәм болуши әмәс, әксичә уларниң техичә ғайиб һаләттә ис-буси чиқирилмай туруп хитай өлкилиридики завутларға йөткилиши икән. Әмма буниңлиқ билән лагерларниң илгирики уйғурларни қамаш роли һечқанчә аҗизлишип қалғини йоқ, әксичә техиму зор сандики кишиләр ашу хил синақтин өткән меңә ююшни күтүп турмақтикән. Чүнки лагерларниң изчил кеңийиватқанлиқи буниңға дәлил болалайдикән. Йәнә келип бир қисим завутларниң лагерларға чаплап дегүдәк селиниши буниңға техиму зор асанчилиқ яратмақта икән. Йеқинқи йиллардин буян хитай һөкүмитиниң тәшвиқатлирида пат-патла көзгә челиқидиған «намратлиқни түгитиш» һәққидики чуқанларға җөр болған һалда хитай хоҗайинларниң башқурушидики завутларға ишчилиққа меңиватқан уйғурларниң көп қисми дәл мушу хил кишиләр икән. Бу хил «тәрәққиятқа йетәкләш» намидики аһалә йөткәш әмәлийәттә контроллуқ сәвийәсиниң йәниму бир балдақ йүксилиши икән.
Нөвәттә уйғурлар зор санда ишқа орунлаштурулуватқан йеник санаәт саһәси әмәлийәттә һечқанчә маһарәт тәләп қилмайдиған төвән сәвийәлик ишләпчиқириш болуп, тоқумичилиқ, кийим-кечәк тикиш, оюнчуқ ясаш, өй җабдуқлири ишләш дегәнләргә мәркәзләшкән. Хитайниң «бир бәлвағ бир йол қурулуши» иҗра болуватқан мәзгилләрдә буниңға маслишип бу хилдики завутлар уйғур диярида көпләп қурулған. Буниң билән 2021-йилиға барғанда «бир милйон уйғурни намратлиқтин қутулдуруп ишқа орунлаштуруш» дегәндәк шоарлар қайта-қайта оттуриға чиқишқа башлиған. Буниңда тарим вадиси әң асаслиқ нишан болуватқан болуп, бу хил «намратлиқтин қутулдуруш» долқунида аилиләрниң җудалиқи техиму омумлашқан. Ата-анилири завутларға ишқа чүшкән балиларниң улар билән болған арилиқи техиму йирақлашқан.
Доктор адрян зензниң билдүрүшичә, нөвәттә хитай һөкүмити мәҗбурий әмгәкни омумлаштурушта асаслиқи үч хил шәкилни қоллиниватқан болуп, биринчи хил усулда «хәтәрлик» болғанлиқи үчүн лагерларға елип кетилгән ашу кишиләр, болупму кейинки қәдәмдә бу җайлардики һәрбий мәшиқ түсини алған «сиясий чениқиш» тин өткән тутқунлардин «лаяқәтлик» болғанлири удулла ашу хил завутларға әвәтилмәктикән. Буниң билән уларни башқуруш вәзиписи ашу завутларға өткүзүп берилидикән. Қарақаш һөҗҗәтлиридә ипадиләнгән әһвал дәл мушуниң инкаси икән; иккинчиси, йезилардики деһқан яшларни уйғурлар дияриниң өзидә һәмдә хитай өлкилиридә толиму төвән сәвийәдики «маһарәт игиләш» тин өткүзүпла завутларға маңдуруш икән. Бу хил усул һәрқачан «деһқанларни қалақлиқтин қутулдуруп, заманивилиққа йүзләндүрүш» дегән намда оттуриға чиқидиған болуп, уйғурларни әсәбий вә заманниң кәйнидә қалған диний асарәттин халас қиливатқанлиқи алаһидә тәкитләнгән. Техиму муһими хитай һөкүмити мушу арқилиқ өзлириниң «ниҗаткар» икәнликини, уйғурларни «тәрбийәләш» вә әмгәк арқилиқ уларни «азадлиқ» қа ериштүрүватқанлиқини йәнә бир қетим намаян қилмақта икән; үчинчиси болса нуқтилиқ һалда йезилардин деһқан қизлирини аилисидин айрип шәһәрләрдики завутларға елип кетиш икән. Мушу үч хил усулда топланған уйғурлар ишләватқан завутларда дәл ғайәт зор сандики йеник санаәт буюмлири һәмдә тоқумичилиқ мәһсулатлири ишләнмәктә икән. Бу хил «тәрбийә» вә «әмгәк» муҗәссәмләшкән механизм дәл һазирқи «заманиви қуллар әмгики» моделини һасил қилған, шундақла мутләқ контроллуқни һәқиқий йосунда ишқа ашуридиған мукәммәл башқуруш әндизиси болуп қалған.
Адрян зензниң пикричә, завутларға ишчилиққа йөткәлгән һәмдә охшаш шәкилдә контроллуқтин халас болалмиған бу уйғурлар нөвәттә хәвәрләрдә ейтиливатқандәк хитай компартийәсигә һәмдә хитай һөкүмитигә «өзлиригә мислисиз әвзәл турмуш вә хизмәт шараити яритип бәргәнлики үчүн миннәтдарлиқ билдүрүш» ни давам қилмақтикән. Техиму муһими уйғурларниң ирадисигә пүтүнләй хилап һалда давам қиливатқан бу хил мәҗбурий әмгәк шәкли хитай һөкүмитиниң тәшвиқатлирида «намратлиққа қарши уруш» дегән намда давам қиливатқан болуп, бу «уруш» та уйғурларниң адаққи қаршилиқ роһи янҗип ташланмақтикән.
Йиғин ахирида адрян зенз тор арқилиқ тапшурулған соалларға җаваб берип, нөвәттики мәҗбурий әмгәкниң хитай һөкүмити йиллардин буян иҗра қиливатқан уйғурларни ассимилятсийә қилиш вә мутләқ контроллуқ астиға елиштәк зор пиланниң бир басқучи икәнликини, лагерлар мәсилисиниң дәл мушу хилдики мәҗбурий әмгәкниң вуҗудқа чиқишидики әң муһим басқуч болғанлиқи қатарлиқ мәсилиләрни башқа нуқтилардинму чүшәндүрүп бәрди.
