Hazirqi zaman Uyghur edebiyatigha béghishlan'ghan “Qum astidiki izlar” namliq eser gérmaniyede neshr qilindi

Xitay hökümiti Uyghur tilidiki ma'aripni cheklep milliy edebiyatning tereqqiyatini tosuwatqan, bolupmu sebiy balilarni ata-anisidin ayrip ana tilini untuldurushqa tirishiwatqan bügünki künde Uyghur edebiyatigha, jümlidin Uyghur tarixi we medeniyitige da'ir kitablar dunyaning her qaysi jaylirida arqa-arqidin neshr qilinmaqta. Ene shu qatarda weten ichi we sirtidiki Uyghur yazghuchi we sha'irlarning eserlirini öz ichige alghan “Qum astidiki izlar” (Spuren Unter Dem Sand) namliq kitab tunji qétim gérman (némis) tilida neshr qilindi.

“Fritiz tiysen fondi” (Fritiz Thyssen Stiftung) ning yardimi bilen neshrge teyyarlan'ghan mezkur eser gérmaniyediki ostasyen wérlag (Ostasien Verlag) neshriyatida neshr qilin'ghan bolup, uni justus-liébig-giében (Justus-Liebig-Gieben) uniwérsitétining oqutquchisi, doktor maykil xes (Michael Hess) neshrge teyyarlighan. 420 Betlik bu kitabta hazirqi zaman Uyghur edebiyatigha wekillik qilidighan weten ichi we sirtidiki bir qisim sha'irlar hemde yazghuchilarning terjimihali, shuningdek ularning eserliri tonushturulghan.

Doktor maykil xes ependi ziyaritimizni qobul qilip, hazirqi zaman Uyghur edebiyati toghrisidiki bu tetqiqat türining bashlinishi toghrisida melumat berdi. U mundaq dédi: “Justus-liébig-giében uniwérsitétida 2022-yilidin tartip ‛güllinish dewridiki Uyghur edebiyati: Uyghur pirozichiliqi toghrisida‚ namidiki bir tetqiqat türini ishlewatimiz. Bu tetqiqat türide biz ikki kitab yézishimiz kérek idi. Birinchisi hem Uyghur edebiyati toghrisida, hem Uyghur edebiyatining tékistlirini öz ichige alghan bir kitab bolushi kérek idi.”

RFA/Erkin Tarim

U yéqinda neshr qilin'ghan “Qum astidiki izlar” namliq kitabning mezmuni toghrisida melumat bérip mundaq dédi: “Bu kitabta Uyghur edebiyati toghrisida qisqiche melumat bérilgen. Uyghurlarning hazirqi éghir weziyiti toghrisidimu melumat bérildi. Buning sewebi, bu tetqiqat layihemiz peqetla Uyghur edebiyati toghrisidila emes, eksiche Uyghur edebiyatining qandaq bir shara'itta otturigha chiqqanliqini, shuningdek edebiyat bilen ré'alliq otturisidiki munasiwetni tetqiq qilip chiqish üchün élip bériliwatqan bir tetqiqat türidur. Mesilen, bu kitabta abduweli ayup, éziz eysa elkün we memtimin hoshurlarning eserliridin örnek tékistlermu bar. Mushular arqiliq xitayning hazir Uyghurlargha yürgüzüwatqan zulmini anglatqan tékistlergimu orun berduq.”

Doktor maykil xes ependi kitabqa néme üchün “Qum astidiki izlar” dep mawzu qoyulghanliqi heqqidiki so'alimizgha jawab bérip mundaq dédi: “Kitabqa ‛qum astidiki izlar‚ dep mawzu qoydum. Buning sewebi, kitabta hem ‛iz‚ romani we ‛iz‚ mawzuluq shé'ir, hem ‛qum basqan sheher‚ namliq roman toghrisidimu melumat berdim. ‛iz‚ bilen ‛qum‚ Uyghur edebiyatida muhim bir arqa körünüsh. Shunga mushu ikki isimni birleshtürüp bu namni berdim.”

Gérmaniyediki justus-liébig-giében (Justus-Liebig-Gieben) uniwérsitétining oqutquchiliri aldinqi yillardin tartip “Fritiz tiysen fondi” (Fritiz Thyssen Stiftung) ning maddiy jehettin qollishi bilen dawam qilduruwatqan bu tetqiqat türige qatnashqan kishilerning biri dokturant oqughuchi sen'et ablet gülen xanimdur. U mezkur tetqiqat türining bashqilargha oxshimaydighan teripi toghrisida toxtilip mundaq dédi: “Bu kitabni qolimizgha alghinimizda, shundaqla yéqinqi yillardin buyan dunyaning her qaysi jaylirida yéziliwatqan Uyghur edebiyati toghrisidiki tetqiqat kitablirigha sélishturghinimizda buning addiyla Uyghur edebiyati toghrisidiki kitab emeslikini hés qilalaymiz. Yéqindin buyan dunyaning her qaysi jaylirida yashawatqan Uyghurlar we bashqa milletler yazghan Uyghur edebiyati toghrisidiki kitablarda köpligen Uyghur ediblirining hayat kechürmishliri we eserlirining terjimiliri bérilgen. Bu kitabqa qaraydighan bolsaq dangliq yazghuchilirimizni we sha'irlirimizni tonushturupla qalmastin, yene bu jehettiki ehwalni xelq'araliq tetqiqat sewiyesige maslashturghan halda shu ölchemlerge asasen yézip chiqqan bir tetqiqat netijisi, dep qarashqa bolidu. Bu eserning bashqa eserlerdin perqi mushu yerde.”

Sen'et ablet gülen xanim hazirqi zaman Uyghur edebiyati toghrisida élip bérilghan bu tetqiqatning gérmaniyede neshr qilinishining ehmiyiti toghrisida toxtilip mundaq dédi: “Birinchidin, bundaq bir tetqiqat türining gérmaniyede élip bérilishi we némische neshr qilinishi ilmiy tetqiqat sahesi üchün nahayiti muhim yéteklesh rohigha ige, dep oylaymen. Yene birsi, bundaq bir eserning xelq'ara tetqiqat ölchimi boyiche yézip chiqilishimu nahayiti muhim. Üchinchisi, mezmun jehettin peqet xitay belgilep bergen melum sandiki yazghuchilar bilenla cheklinip qalmastin weten ichi we sirtidiki yüriki Uyghurlar üchün soquwatqan barliq yazghuchi we sha'irlarni kitabqa kirgüzüshke tirishtuq, shundaqla ularni Uyghur edebiyatining ayrilmas bir parchisi dep qarap turup, Uyghur edebiyatini bir pütün gewde halitide uningdiki arqa körünüsh we tarixiy shara'itlar asasida ilmiy yosunda sherhlep berduq, dep qaraymen. Bu eser bundin kéyin yawropa we dunyaning bashqa jayliridiki Uyghur edebiyati tetqiqatigha menbe bolup qalidu, dep oylaymen.”

Sen'et ablet gülen xanimning éytishiche mezkur kitab “Güllinish dewridiki Uyghur edebiyati: Uyghur pirozichiliqi toghrisida” namliq xizmet pilani da'iriside teyyarlan'ghan bolup, mezkur pilan da'iriside 2025-yili hazirqi zaman Uyghur edebiyati toghrisida yene bir kitab neshr qilinidiken. 1996-Yili gérman tilida “1956-1966Yilliridiki shinjang Uyghur edebiyati” namida bir kitab neshr qilin'ghan bolup, “Qum astidiki izlar” namliq kitab 28 yildin kéyin gérmaniyede Uyghur edebiyati toghrisida neshr qilin'ghan yene bir büyük eser hésablinidiken.