Xitay teshwiqatchisi qurban niyaz xitay medeniyitini Uyghur doppisidimu eks ettürüshni teshebbus qilghan

Qurban niyaz muxbirlargha xitayche xet, xitayche yambu örnekliri chüshürülgen doppilarni tonushturmaqta.

2003-Yili uchturpan nahiyesining imamlirim yézisida xitay tili bashlan'ghuch mektipi qurghan qurban niyaz, öz dewride Uyghur balilirini xitaylashturush, ularning méngisini xitay klassik ma'aripi we medeniyiti arqiliq programmilashning nemunisigha aylan'ghan idi. Shuningdin buyan xitay teshwiqat mashiniliri arqiliq siyasiy sehnige élip chiqilghan qurban niyaz qedemmu-qedem yoqiri örlep, xitay memliketlik xelq qurultiyining wekili bolghan, shundaqla irqiy qirghinchiliqqa duch kéliwatqan Uyghur xelqini yenimu xitaylashturushning jarchisigha aylan'ghanidi. Aridin 20 yillar ötken bügünki künde, u yene xitay paytexti béyjingda échilghan “Ikki yighin” da atalmish” jungxu'a milliti ortaq gewdisi éngi “Ni yenimu kücheytish, hetta “Jungxu'a medeniyiti” ni Uyghurlarning en'eniwiy bash kiyimi bolghan doppilardimu eks-ettürüsh teshebbusini otturigha élip chiqqan.

ts.cn

Qurban niyaz béyjingdiki “Ikki yighin” din qaytip kelgendin kéyin, Uyghur diyarining qeshqer, xoten, aqsu, chöchek qatarliq jaylirida ammigha doklat bérishke orunlashturulghan. U, bu doklatlirida atalmish “Jungxu'a milliti ortaq gewdisi éngi “Ni Uyghurlarni asas qilghan yerlik milletler hayatining her bir halqisigha singdürüsh heqqide jar salghan.

Xitay hökümet taratqulirining qurban niyaz heqqidiki süretlik xewerliride körsitilishiche, xitayche xet, xitayche yambu örnekliri chüshürülgen bir döwe rengdar doppilar qoyulghan sehnide qurban niyaz mundaq dégen: “Jungxu'a milletliri wetinimizning biypayan chégra rayonlirida wetinimizning uzun tarix medeniyitini birlikte yézip qaldurghan, shanliq jungxu'a medeniyitini birlikte yaratqan, shundaqla ulugh jungxu'a milletlirining rohimu birlikte yaritilghan.”

Xewerde diyilishiche, qizil aktip qurban yene atalmish” jungxu'a medeniyiti” ni mektep baliliridin tartip a'ililergiche singdürüshni muhim xizmet süpitide ching tutushni teshebbus qilghan. U yene qolidiki xitayche örnekler keshtilen'gen doppini körsitip turup, hetta Uyghur doppilirighimu xitay medeniyitini eks ettürülgen mushu xildiki örneklerni keshtileshni, kishilerning kündilik turmushtiki kiyinish we rohiy halitidimu “Jungxu'a milliti ortaq gewdisi éngi “Ning eks ettürürülüshi lazimliqini tekitligen.

RFA/Screenshot from Douyin

Qurban niyazning Uyghur doppiliridimu xitay medeniyitini eks ettürüsh teshebbusi, chet ellerdiki Uyghurlar arisidila emes, belki xitay kontrolluqi astidiki ijtima'iy taratqulardimu Uyghurlarning naraziliq inkaslirigha seweb bolghan.

Xitayche we Uyghurche yézilghan inkaslarda naraziliq keypiyatliri ashkara ipadilen'gen bolup, ularning biride “Ana tilimiz xenzuche, emdi medeniyitimizmu xenzuche bolamdu? isit, isit!” dégen sözler yézilghan.

Xarward uniwérsitétining Uyghur tili oqutquchisi, doktur gülnar éziz xanim bu munasiwet bilen ziyaritimizni qobul qilip, qurban niyazning xitay medeniyitini Uyghur doppilirida eks ettürüsh teshebbusini qattiq tenqid qildi.

U, Uyghur kiyim-kéchek medeniyitining muhim terkibiy qismi bolghan doppa heqqide toxtilip, uzun yilliq tarxiqa ige Uyghur doppilirining hazirgha qeder saqlinip we dawamliship kelgen 50 nechche xil shekli barliqini, Uyghur doppilirining oxshimighan her bir sheklide özgiche alahidilik we simwolluq belgilerning mewjutluqini bayan qilip ötti.

Gülnar xanimning bildürüshiche, Uyghur doppiliridiki örneklerde Uyghurlarning yurt teweliki, yerlik medeniyiti, jinis ayrimisi, yash qurami, salahiyiti qatarliq köp xil medeniyet alahidilikliri ipadilen'gen iken. Shundaq bolghachqa uzun tarix jeryanida shekillen'gen Uyghur doppa medeniyiti we uninggha singdürülgen qoyuq milliy medeniyet amillirini qizil aktip qurban niyaz teshebbus qilghandek, qandaqtur bir kéchidila xitay medeniyiti eks-ettürülgen “Siyasiy doppa” gha aylandurush teshwiqati, emeliyette qip-qizil bimene sepsetedin bashqa nerse emes iken.

Amérikadiki xitay weziyiti analizchiliridin xu ping ependining qarishiche, qurban niyazgha oxshash siyasiy teshwiqatchilarni aldigha chiqirish we uni öz millitining iradisige qarshi nuqtidin sözlitish peqetla xitay kompartiyesige xas bolghan siyasiy taktika iken.

Xu ping mundaq dédi: “Bu xitay kompartiye hökümiti üzlüksiz qollinip kéliwatqan kona wastilarning biri. Ular bu yerde özlükidin xitaylishishni qobul qilghan bir ülgini yasap chiqqan. Ular bu xil wastilardin paydilinip, özining mejburlash tüsidiki xitaylashturush siyasitini yürgüzidu. Andin buni Uyghur xelqi özlükidin qobul qildi, dep teshwiq qilidu.”

Xu ping ependi milletler ara medeniyet qobul qilishning esli tebi'i we ixtiyariy rewishte bolidighanliqini, emma xitay hökümitining nöwette yürgüzüwatqini mejburiy xitaylashturush siyasiti ikenlikini tekitlidi: “Eslide oxshimighan milletler arisidiki medeniyet perqi we turmush alahidiliki öz-ara munasiwet jeryanida tebi'iy halda bir birige tesir körsitishi normal bir ehwal. Bular her ikki terepning ixtiyarliqi asasida bolidu. Emma hazir xitay kompartiyesining yürgüzüwatqini ‛jongxu'a milliti ortaq gewdisi‚ namida Uyghur, tibet, mongghul qatarliq milletlerni mejburiy xitaylashturush siyasitidur.”

Xu ping sözini dawam qilip mundaq dédi: “Ular bu meqsitige yétish üchün türlük usullarni tépip chiqmaqta. Ular Uyghurlarning doppilirigha xitayche örneklerni chüshüridighan hékayilerni bu ademge sözlitish arqiliq, uning özlükidin mushundaq qilmaqchi bolghanliqini teshwiq qilmaqta. Bundaq qilghanda xitay kompartiyesi bashqa kishilergimu bu xil wastini qollinalaydu. Emeliyette buning özi bir xil mejburlash wastisi. Mana bu eng halqiliq bir nuqta.”

Xu ping ependi yene mundaq dédi: “Ular bir tereptin ‛jungxu'a medeniyiti‚ namida xitay medeniyitini Uyghurlargha mejburiy tangmaqta. Mana bu biz dewatqan medeniyet jehettiki yoqutushtur. Bu irqiy qirghinchiliq ichidiki medeniyet qirghinchiliqining del özi. Emma xitay hökümiti bu siyasetni ashkara yürgüzgende qarshiliq we eyibleshke uchraydighanliqini bilidu. Shunga ular bezi kishilerning özlükidin qobul qilghanliqi heqqidiki hékayilarni toqup chiqip, özining mejburiy xitaylashturush siyasiti yürgüzüwatqanliqini yépishqa urunidu.”

Dunya Uyghur qurultiyi ijra'iye komitétining mu'awin re'isi ilshat hesen ependimu ziyaritimizni qobul qilip, xitay hökümitining aktip teshwiqatchisigha aylan'ghan xitayperest qurban niyazning teshwiqatliri we uning otturigha chiqirilishidiki arqa körünüshler heqqide öz pikrini bayan qilidi.