Қуззат алтайниң бирләшкән дөләтләр тәшкилатидики нутқи бикар қилинған

Мухбиримиз гүлчеһрә
2019.09.16
quzzat-altay-sozde-1.jpg “уйғур игилик тиклигүчиләр бирлики” ниң қурғучиси қуззат алтай әпәнди намайишта соз қилмақта. 2019-Йили 7-апрел, вашингтон.
Photo: RFA

Бирләшкән дөләтләр тәшкилатниң баш штаби җәнвәдә 9-сентәбирдин башлап, бирләшкән дөләтләр тәшкилати кишилик һоқуқ кеңишиниң 42-нөвәтлик омумий йиғини давам қилмақта.

Мәзкур омумий йиғинниң 16-сентәбир ечилидиған 3-басқучлуқ йиғинида, уйғур игилик тиклигүчиләр бирликиниң қурғучиси қуззат алтай әпәндиниң хитайниң аталмиш қайта тәрбийәләш намидики җаза лагерлири һәққидә нутуқ сөзләшкә тәйярлиқ қиливатқанлиқи мәлум болғаниди.

Икки күндин буянқи иҗтимаий таратқулардики бу һәқтики инкаслардин, бу муһим дуняви көзнәктә уйғурлар мәсилисиниң оттуриға қоюлуши үчүн йәнә бир пурсәт берилгәнликиниң уйғурларда зор үмидләр пәйда қиливатқанлиқи мәлум иди. Әпсуслинарлиқи бүгүн йәни, 16-сентәбир қуззат алтай әпәнди фәйсибок қатарлиқларда, җәнвәдики бирләшкән дөләтләр тәшкилатиниң мәркизи алдидин синлиқ учур йоллап, өзиниң бүгүнки бу йиғинға қатнишишқа 10 саәтму қалмиған бир пәйттә нутқиниң бикар қилинғанлиқи әмма бикар қилиниш сәвәби һәққидә чүшәнчә берилмигәнликини баян қилди.

Биз қуззат әпәндини телефон арқилиқ зиярәт қилдуқ, қуззат әпәнди, санақлиқ саәтләр қалған бир пәйттә бирләшкән дөләтләр тәшкилатиниң өзигә икки айлиқ тәйярлиқ вә тәкшүрүшләрдин кейин бекиткән 90 секунтлуқ сөз һоқуқиниму сәвәбсиз бикар қилишидин чоңқур әпсусланғанлиқини билдүрди:

Қуззат әпәндимниң билдүрүшичә, гәрчә у бирләшкән дөләтләр тәшкилатиниң хитайниң һәр түлүк тәсирлиригә учрап өзиниң ролини җари қилдурмайватқан бир орунға айлинип қеливатқанлиқидин мәлумати болсиму, әмма бу хәлқаралиқ сәһнидә, хитайниң инсанийәткә қарши җинайәтлириниң қурбани болуватқан шундақла авази боғулуватқан уйғур хәлқи үчүн сөз қилишни йәнила муһим пурсәт дәп қариған. Қуззат әпәнди бирләшкән дөләтләр тәшкилатида көзәткүчилик һоқуқиға игә әнглийәдики мәлум тәшкилатниң васитиси вә орунлаштуруши билән бу йиғинға қатнишиш вә рәсмий нутуқ сөзләш салаһийитигә еришкән. Униң 90 секунтлуқ нутқи хитайниң уйғурларни қамиған җаза лагерлирини “қайта тәрбийәләш мәркизи” дәп дуняни алдишиға рәддийә беришни мәқсәт қилғаникән.

Биз бирләшкән дөләтләр тәшкилатиниң қуззат әпәндиниң нутқиниң туюқсиз бикар қилиниш сәвәбини чүшәндүрүшини тәләп қилип бу органниң медиа алақә ишханисиға елхәт язған болсақму техи җаваб кәлмиди. Б д т ниң ню-йорктики штабиниң кишилик һоқуқ комиссарлиқи ишханиси билән алақиләштуқ, телефонни алған хадим, өзлириниң җәнвәдики йиғин билән биваситә алақиси болмиғачқа әһвалдин техи мәлумати йоқлиғини, өзлириниң җәнвә билән алақиләшкәндин кейин җаваб беридиғанлиқини билдүрди.

42-Нөвәтлик кишилик һоқуқ кеңишиниң йиғини башлинишқа аз күн қалған пәйтләрдә, хитай һөкүмитиниң җәнвәдики һәрқайси дөләтләр әлчиликлиригә мәктуп йоллап б д т ға әза дөләтләрни, дуня уйғур қурултийиниң әзалириниң җүмлидин долқун әйса әпәндиниң йиғинға қатнишишини тосушни тәләп қилғанлиқи, дуня уйғур қурултийини б д т хәвпсизлик кеңиши тәрипидин террорчи орган дәп тизимланған “шәрқий түркистан ислам һәрикити” тәшкилатиниң “сиясий тармиқи” икәнлики, долқун әйсаниң болса хәлқаралиқ сақчи оргини “интерпол тәрипидин қизил бәлгә қоюлған террорчи” дәп тәрғиб қилғанлиқи паш болғаниди, буниңға қарши 27-авғуст күни, дуня уйғур қурултийи җиддий баянат берип, әмәлийәттә 2018-йили хәлқаралиқ сақчи оргини интерполниң долқун әйсаға қоюлған қизил бәлгисиниң бикар қилинғанлиқини мисал кәлтүрүп хитай һөкүмитиниң әйибләшлиригә қаттиқ рәддийә бәргәниди.

Б д т кишилик һоқуқ кеңишиниң 42 нөвәтлик йиғининиң 16-сентәбирдики йиғинға ғәлибилик қатнишиватқан дуня уйғур қурултийиниң рәиси долқун әйса әпәнди гәрчә өзи бу қетимму йиғинға қатнишишиға муйәссәр болған болсиму, әмма қуззат әпәндигә берилгән нутуқ сөзләш пурситиниң туюқсиз әмәлдин қалдурулушидин һәйран болғанлиқи вә бу тәкшүрүшкә тегишлик мәсилә икәнликини билдүрди.

Бу йил 6‏-айда, б д т ниң кишилик һоқуқ кеңишидә көзәткүчилик салаһийити бар 100 нәччә тәшкилат хитайниң уйғурларни кәң көләмлик лагерларға қамиғанлиқиға даир бир шикайәткә имза қоюп, б д т кишилик һоқуқ кеңишигә тапшурған. Кишилик һоқуқ кеңишиниң қаидисидә көзәткүчи тәшкилатларниң рәсмий шикайити униң торида елан қилиниши керәк болсиму, бирақ у мәркизи җәнвәдики “б д т ни көзитиш” тәшкилатиниң башчилиқида йолланған бу шикайәтни өзиниң торида елан қилишни рәт қилған. Буниң билән улар бу йил 8‏-айда б д т баш катипи антонио гутеррис билән б д т кишилик һоқуқ алий комиссари мишел башелитқа мәктуп йезип, уларниң бу ишқа арилишишини, хитайниң б д т дики зомигәрликигә хатимә беришини тәләп қилғаниди.

Америка қатарлиқ дөләтләрдики 135 тәшкилат имза қойған шикайәтнамидә б д т баш катипи антонио гутеррис билән кишилик һоқуқ алий комиссари мишел башилет хитайниң б д т қаидә-түзүмлирини суйиистемал қилип, бир милйондәк уйғурниң тутқун қилинишиниң б д т да күнтәртипкә қоюлушиға кашила чиқириватқанлиқи вә униңға тосқунлуқ қиливатқанлиқини тәнқидләшкә чақирилғаниди.

Долқун әйса әпәнди йеқинқи йиллардин бери хитайниң б д т ға әң көп пул бериватқан дөләт болуши сәвәблик бу органни суйиистемал қилишқа тиришип келиватқанлиқи, б д т му хитай вә хитайға охшаш дөләтләргә қарши өзиниң мәсулийитини җари қилдуралмаслиқ билән әйиблиниватқанлиқини билдүрди. Лекин у, “мәзкур хәлқаралиқ тәшкилат еғир мәсилиләр мәвҗут бир орган болушиға қаримай дунядики тәсири әң күчлүк муһим орун” дәп қарайдиғанлиқи билдүрди. У йәнә уйғурларни бу органдики мәғлубийәтлиридин үмидсизләнмәсликкә, пурсәтләрдин ваз кәчмәсликкә чақирди.

Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.