Лиса рос: “раһилә давут һәтта түрмидиму башқа тутқунларни үмидвар болушқа үндәватқанду дәп ойлаймән! ”

Мәдәнийәт инсаншунаслиқи вә уйғур фолклори саһәсидә хәлқарада етирап қилинған юқири дәриҗилик тәтқиқатчи профессор раһилә давут ханим “муқәддәс җайлар вә көргәзмә” йиғинида қәдинас дости, даңлиқ фотограф лиса рос (Lisa Ross) ханим билән. 2012-Йили калифорнийә.

Инсаншунаслиқ вә уйғур фолклор саһәсидә бөсүш характерлик нәтиҗилири билән хәлқарада тонулған тәтқиқатчи, шинҗаң университетиниң пирофессори раһилә давут хитай һөкүмити тәрипидин өмүрлүк қамаққа һөкүм қилинған иди. Бу йил 20-майда раһилә давутниң чәт әлдики қизи вә достлири униң 58 яшқа киргән туғулған күнини тәбриклиди һәмдә издиниш ичидә өткән һаятини әслиди.

-20Май күни раһилә давут ханимниң америкадики қәдинас дости, даңлиқ фотограф лиса рос (Lisa Ross) ханим, өзиниң фейсбук һесабида муну қурларни йезип, уни чоңқур сеғиниш илкидә әслигән: “бүгүн раһиләниң туғулған күни. Биз гәрчә униң қайси түрмидә, әһвалиниң қандақ икәнликини биләлмисәкму, әмма униң үчүн яхши тиләкләрни қилалаймиз, дуа қилалаймиз, униң қоюп берилишини тәләп қилалаймиз вә уни әслийәләймиз. У өмүрлүк қамақ җазасиға мәһкум қилинғанға қәдәр, аҗайип тәпәккурға игә, қәйсәр, иҗтиһатлиқ вә йетүк инсаншунасниң бири иди” .

Пирофессор раһилә давут 2017‏-йилиниң ахири из-дерәксиз ғайиб болғандин буян, хитай һөкүмити униң ақивити һәққидә һечқандақ учур бәрмәй кәлгән иди.

2021-Йили 6-айда радийомиз дәсләп болуп униң түрмидә җаза муддитини өтәватқанлиқини дәлиллигәниди. 2023-Йилиниң ахири америкадики “дүйхуа фонди” (диялог фонди) бир нәпәр хитай һөкүмәт әмәлдаридин игилигән ишәнчлик мәлуматлири асасида раһилә давутниң 2018-йили 12-айда “бөлгүнчилик” , йәни “дөләт хәвпсизликигә зәрәр кәлтүрүш” җинайити билән үрүмчи шәһәрлик оттура хәлқ сот мәһкимисидә сотланғанлиқи вә өмүрлүк қамақ җазасиға һөкүм қилинғанлиқини җәзмләштүрди.

Америкалиқ фотограф лиса рос ханим 2002-йилидин буян көп қетим уйғур райониға берип мазарлар вә уйғур мәдәнийәт излирини сүрәткә алған. Бу җәрянда у мазар тәтқиқати билән шуғуллиниватқан доктор раһилә давут билән чоңқур достлуқ вә кәспий һәмкарлиқ орнатқан. Лиса рос дости раһилә давутниң ғайиб қилинғанлиқиға 7 йил болуп кәткәнликини ойлиғинида, толиму азаблинидиғанлиқини билдүрди: “бу һәқиқәтәнму ишәнгүсиз бир реаллиқ. Униң түрмидә 7 йилни қандақ өткүзгәнликини қияс қилалмаймән, бизни әң әндишигә салидиғини униң һазир түрмидә қандақ туруватқанлиқидур. Раһилә интайин қизғин, юмуристик, хушчақчақ бир аял. Мушундақ бир кишини түрмигә қамап қоюш һәқиқәтәнму еғир роһий азаб болиду. Уни сөйгәнлиридин, дунядин пүтүнләй айрип ташлаш, аҗайип зор вәһшийликтур” .

Дости раһилә давут үчүн әркинлик тәләп қилиш, лиса росниң һаяти вә хизмитиниң бир қисмиға айлинип кәткән. У, 2019-йилидин башлап, доктор раһилә давутниң намиға беғишлиған “мән уйқудин бидар: уйғурлар вәтинигә еһтирам” намлиқ фото сүрәтләр көргәзмилирини американиң ню-йорк шәһиридә, шундақла әнглийә вә германийә қатарлиқ дөләтләрдә ачқан иди. Фотограф лиса росниң уйғур мазарлири һәққидики тунҗи фото сүрәт көргәзмиси 2013-йили ню-йорк шәһиридә өткүзүлгән болуп, бу көргәзмигә “хитайдики уйғурларниң муқәддәс тавабгаһлири” дәп нам берилгән иди. Униң мушу фото сүрәтләр асасида нәшр қилдурған бир парчә китабиму бар.

Lisa Ross

Лиса рос ханим, һәр йили раһиләниң туғулған күнлиридә униң инсаний пәзилити, хушчақчақ вә йеқимлиқ характери, шундақла униң билән биллә өткүзгән вақитлиридики көңүллүк күнлириниң қайтидин көз алдиға келидиғанлиқини билдүрүп, мундақ деди:

 “раһилә йеңи нәрсиләрни өгинишкә қизиқатти, мән уйғур райониға йеңи барғанлиримда, униң инглиз тилини өгиниватқан чағлири икән, бир қетим тамақ йәп болғандин кейин мән униңға инглизчә ‛йүрүшкә чиқайли‚ дедим. Бу сөз униңға бәкму қизиқ туюлди вә шуниңдин кейин һәр қетим биллә тамақ йәп болғандин кейинла мени дорап инглизчә ‛әмди йүрүшкә чиқайли‚ дәйтти. Буниң билән иккимизла күлүшүп кетәттуқ. У интайин кичик нәрсиләрдинму хушаллиқ тапалайтти вә миннәтдар болатти. У қәһвәни бәкму яхши күрәтти, әмма уйғур диярида у чағларда қәһвә тапмақ тәс икән. Мән бир йили униңға қәһвә елип бардим, у аҗайип хош болғаниди. У давамлиқ қизиқ гәплири билән әтраптикиләрни күлдүрәтти. ”

У сөзини давамлаштуруп йәнә мундақ деди: “бир қетим биз униң йолдиши вә достлири билән биллә тамақ йедуқ, һә раст, бу дәл раһиләниң туғулған күни икән. 2005-Йили иди, униң туғулған күнини хотәндә өткүзгинимиз ениқ есимдә. Униң йеқинлири, достлири вә хизмәтдашлири нурғун адәм бирликтә өткүзгән идуқ. Туғулған күн тортиниң шамлирини бирликтә пүвләп өчүрдуқ. У күни чақчақлишип күлүшүп, интайин хушал вә мәнилик өткүзгән идуқ, у қизиқ гәплири билән һәммимизни күлдүргәниди, һәргиз ядимдин чиқмайду” .

Доктор раһилә давут йәнә уйғур районида вә чәт әлләрдә нурғунлиған мунәввәр тәтқиқатчиларни йетәклигән вә йетиштүргән иди. Униң уйғурлар билән хәлқарадики тәтқиқатчилар арисида интайин муһим көврүклүк рол ойниғанлиқи мәлум.

Раһилә давут тутқун қилинип ғайиб қиливетилгәндин буян, униңға әркинлик тәләп қилиш һәрикити, уни яхши билидиған оқуғучилири һәм сәпдашлириниң муһим ишиға айланған иди. Индиана иштатидики рус хулмән технологийә институтиниң дотсенти, уйғуршунас тимосий грос дәл шулардин бири. У, устази раһилә давут ханимниң сүритини өзиниң иҗтимаий таратқулардики хас һесабида тәглик қилип қоллинип кәлмәктә. У йеқинда өзиниң X һесабиға “ақ тәнлик әр киши туруп хотун кишиниң сүритини чапливалғанлиқини қандақ чүшиниш керәк” дегән һуҗум характерлик язмиға җаваб қайтуруп, интайин пәхирләнгән һалда: “бу сүрәт устазим вә достум раһилә давутниң баш сүритидур. У уйғур мазарлири, әқидә-удумлири вә өрп-адәтлири тоғрисида тәтқиқат елип барғанлиқи, шундақла бу саһәдики нәтиҗилири билән мукапатқа еришкәнлики үчүнла адаләтсизлик билән өмүрлүк қамақ җазасиға һөкүм қилинған. Мән уни һәр күни әсләймән” дәп инкас қайтурған.

Раһилә давут ханимниң америкада яшайдиған қизи әқидә полат үчүн әң қорқунчлуқи аписи билән өмүрвайәт көрүшәлмәй қелиш әндишисидур. У өзиниң әмдила җәмийәткә қәдәм бесиши әснасида аписиниң бирдинла ғайиб болушиниң еғир азаб болупла қалмай, бәлки униң балдурла қәйсәр болуп йетилишигә сәвәб болғанлиқини билдүрди.

Зияритимиз җәрянида у, “7 йил болуп кетипту, апамдин һечқандақ хәвәр йоқ” дәп чоңқур азабланди әқидә полат. У, аписи тоғрилиқ өзи әң сеғинидиған унтулғусиз вақитлирини, аписиниң күлгәндә техиму гүзәллишип кетидиғанлиқини, болупму аписиниң чақчақ қилип күлгән вақитлирини һәммидин бәкрәк сеғинғанлиқини тәкитләп өтти.

Әқидә полат хәлқара җәмийәт вә кишилик һоқуқ органлириниң аписи раһилә давутниң әркинлики үчүн тохтимай тиришчанлиқ көрситиватқанлиқи, буниң өзигә зор илһам вә үмид беғишлаватқанлиқини, уларға чоңқур тәшәккүр ейтидиғанлиқини билдүрди.

Хәлқараға тонулған уйғур фолклоршунас раһилә давут бу йил өктәбирдә әнглийә қәләмкәшләр җәмийити (English PEN) тәрипидин 2023-йиллиқ “хәлқаралиқ җасарәтлик язғучи” мукапатиға еришти.

Өткән йилиниң ахири белгийәдики бирюссел һөррийәт университети (Université Libre de Bruxelles) пирофессор раһилә давутниң илим саһәсидики зор төһпилири үчүн униңға пәхри докторлуқ унвани бәрди.

7 Йилдин буян фотограф лиса рос ханим раһилә давутқа әркинлик тәләп қилиш паалийәтлирини сәнәтлик услубта давам қилип, америкадики ахбарат қаналлирида чақириқ қилишни тохтимай давам қилмақта.

Раһилә давутниң узун йиллиқ дости лиса рос ханим, һәтта чүшидиму давамлиқ раһилә давутни қутқузуп чүшәйдиғанлиқини билдүрүп, мундақ деди: “раһилә аҗайип инсаний пәзиләткә игә бир шәхс. У, адәмләр билән сөһбәтлишишкә, уларниң һекайилиригә қулақ селишқа вә саяһәт қилишқа толиму амрақ. Мән уйғур дияриға һәр қетим барғинимда униң билән көп қетим биллә болдум. У йәрдә биз нурғун қетим биллә хизмәт қилдуқ. Биз йәнә ню-йоркта көрүштуқ, лондонға биллә бардуқ, у башқиларға ярдәм бериштин хушаллиқ тапидиған аял. Үмидварлиқ билән қияс қилғинимда, униң һазирму түрмидә башқиларни күчлүк болушқа үндәватқанлиқиға ишинимән. Бәзидә мән чүшүмдә атқа мингинимчә раһилә соланған түрминиң төмүр қапқиниға арқан ташлап ат күчи билән сөрәп бузғандин кейин, уни қутқузуп қачқан һаләттә чүшәймән. Кашки, худди чүшүмдикидәк реаллиқтиму уни қутқузуп чиқалиған болсам! … ”