Lisa ros: “Rahile dawut hetta türmidimu bashqa tutqunlarni ümidwar bolushqa ündewatqandu dep oylaymen! ”

Medeniyet insanshunasliqi we Uyghur folklori saheside xelq'arada étirap qilin'ghan yuqiri derijilik tetqiqatchi proféssor rahile dawut xanim “Muqeddes jaylar we körgezme” yighinida qedinas dosti, dangliq fotograf lisa ros (Lisa Ross) xanim bilen. 2012-Yili kaliforniye.

Insanshunasliq we Uyghur folklor saheside bösüsh xaraktérlik netijiliri bilen xelq'arada tonulghan tetqiqatchi, shinjang uniwérsitétining piroféssori rahile dawut xitay hökümiti teripidin ömürlük qamaqqa höküm qilin'ghan idi. Bu yil 20-mayda rahile dawutning chet eldiki qizi we dostliri uning 58 yashqa kirgen tughulghan künini tebriklidi hemde izdinish ichide ötken hayatini eslidi.

-20May küni rahile dawut xanimning amérikadiki qedinas dosti, dangliq fotograf lisa ros (Lisa Ross) xanim, özining féysbuk hésabida munu qurlarni yézip, uni chongqur séghinish ilkide esligen: “Bügün rahilening tughulghan küni. Biz gerche uning qaysi türmide, ehwalining qandaq ikenlikini bilelmisekmu, emma uning üchün yaxshi tileklerni qilalaymiz, du'a qilalaymiz, uning qoyup bérilishini telep qilalaymiz we uni esliyeleymiz. U ömürlük qamaq jazasigha mehkum qilin'ghan'gha qeder, ajayip tepekkurgha ige, qeyser, ijtihatliq we yétük insanshunasning biri idi” .

Piroféssor rahile dawut 2017‏-yilining axiri iz-déreksiz ghayib bolghandin buyan, xitay hökümiti uning aqiwiti heqqide héchqandaq uchur bermey kelgen idi.

2021-Yili 6-ayda radiyomiz deslep bolup uning türmide jaza mudditini ötewatqanliqini delilligenidi. 2023-Yilining axiri amérikadiki “Düyxu'a fondi” (diyalog fondi) bir neper xitay hökümet emeldaridin igiligen ishenchlik melumatliri asasida rahile dawutning 2018-yili 12-ayda “Bölgünchilik” , yeni “Dölet xewpsizlikige zerer keltürüsh” jinayiti bilen ürümchi sheherlik ottura xelq sot mehkimiside sotlan'ghanliqi we ömürlük qamaq jazasigha höküm qilin'ghanliqini jezmleshtürdi.

Amérikaliq fotograf lisa ros xanim 2002-yilidin buyan köp qétim Uyghur rayonigha bérip mazarlar we Uyghur medeniyet izlirini süretke alghan. Bu jeryanda u mazar tetqiqati bilen shughulliniwatqan doktor rahile dawut bilen chongqur dostluq we kespiy hemkarliq ornatqan. Lisa ros dosti rahile dawutning ghayib qilin'ghanliqigha 7 yil bolup ketkenlikini oylighinida, tolimu azablinidighanliqini bildürdi: “Bu heqiqetenmu ishen'güsiz bir ré'alliq. Uning türmide 7 yilni qandaq ötküzgenlikini qiyas qilalmaymen, bizni eng endishige salidighini uning hazir türmide qandaq turuwatqanliqidur. Rahile intayin qizghin, yumuristik, xushchaqchaq bir ayal. Mushundaq bir kishini türmige qamap qoyush heqiqetenmu éghir rohiy azab bolidu. Uni söygenliridin, dunyadin pütünley ayrip tashlash, ajayip zor wehshiyliktur” .

Dosti rahile dawut üchün erkinlik telep qilish, lisa rosning hayati we xizmitining bir qismigha aylinip ketken. U, 2019-yilidin bashlap, doktor rahile dawutning namigha béghishlighan “Men uyqudin bidar: Uyghurlar wetinige éhtiram” namliq foto süretler körgezmilirini amérikaning nyu-york shehiride, shundaqla en'gliye we gérmaniye qatarliq döletlerde achqan idi. Fotograf lisa rosning Uyghur mazarliri heqqidiki tunji foto süret körgezmisi 2013-yili nyu-york shehiride ötküzülgen bolup, bu körgezmige “Xitaydiki Uyghurlarning muqeddes tawabgahliri” dep nam bérilgen idi. Uning mushu foto süretler asasida neshr qildurghan bir parche kitabimu bar.

Lisa Ross

Lisa ros xanim, her yili rahilening tughulghan künliride uning insaniy peziliti, xushchaqchaq we yéqimliq xaraktéri, shundaqla uning bilen bille ötküzgen waqitliridiki köngüllük künlirining qaytidin köz aldigha kélidighanliqini bildürüp, mundaq dédi:

 “Rahile yéngi nersilerni öginishke qiziqatti, men Uyghur rayonigha yéngi barghanlirimda, uning in'gliz tilini öginiwatqan chaghliri iken, bir qétim tamaq yep bolghandin kéyin men uninggha in'glizche ‛yürüshke chiqayli‚ dédim. Bu söz uninggha bekmu qiziq tuyuldi we shuningdin kéyin her qétim bille tamaq yep bolghandin kéyinla méni dorap in'glizche ‛emdi yürüshke chiqayli‚ deytti. Buning bilen ikkimizla külüshüp kétettuq. U intayin kichik nersilerdinmu xushalliq tapalaytti we minnetdar bolatti. U qehweni bekmu yaxshi küretti, emma Uyghur diyarida u chaghlarda qehwe tapmaq tes iken. Men bir yili uninggha qehwe élip bardim, u ajayip xosh bolghanidi. U dawamliq qiziq gepliri bilen etraptikilerni küldüretti. ”

U sözini dawamlashturup yene mundaq dédi: “Bir qétim biz uning yoldishi we dostliri bilen bille tamaq yéduq, he rast, bu del rahilening tughulghan küni iken. 2005-Yili idi, uning tughulghan künini xotende ötküzginimiz éniq ésimde. Uning yéqinliri, dostliri we xizmetdashliri nurghun adem birlikte ötküzgen iduq. Tughulghan kün tortining shamlirini birlikte püwlep öchürduq. U küni chaqchaqliship külüshüp, intayin xushal we menilik ötküzgen iduq, u qiziq gepliri bilen hemmimizni küldürgenidi, hergiz yadimdin chiqmaydu” .

Doktor rahile dawut yene Uyghur rayonida we chet ellerde nurghunlighan munewwer tetqiqatchilarni yétekligen we yétishtürgen idi. Uning Uyghurlar bilen xelq'aradiki tetqiqatchilar arisida intayin muhim köwrüklük rol oynighanliqi melum.

Rahile dawut tutqun qilinip ghayib qiliwétilgendin buyan, uninggha erkinlik telep qilish herikiti, uni yaxshi bilidighan oqughuchiliri hem sepdashlirining muhim ishigha aylan'ghan idi. Indi'ana ishtatidiki rus xulmen téxnologiye institutining dotsénti, Uyghurshunas timosiy gros del shulardin biri. U, ustazi rahile dawut xanimning süritini özining ijtima'iy taratqulardiki xas hésabida teglik qilip qollinip kelmekte. U yéqinda özining X hésabigha “Aq tenlik er kishi turup xotun kishining süritini chapliwalghanliqini qandaq chüshinish kérek” dégen hujum xaraktérlik yazmigha jawab qayturup, intayin pexirlen'gen halda: “Bu süret ustazim we dostum rahile dawutning bash süritidur. U Uyghur mazarliri, eqide-udumliri we örp-adetliri toghrisida tetqiqat élip barghanliqi, shundaqla bu sahediki netijiliri bilen mukapatqa érishkenliki üchünla adaletsizlik bilen ömürlük qamaq jazasigha höküm qilin'ghan. Men uni her küni esleymen” dep inkas qayturghan.

Rahile dawut xanimning amérikada yashaydighan qizi eqide polat üchün eng qorqunchluqi apisi bilen ömürwayet körüshelmey qélish endishisidur. U özining emdila jem'iyetke qedem bésishi esnasida apisining birdinla ghayib bolushining éghir azab bolupla qalmay, belki uning baldurla qeyser bolup yétilishige seweb bolghanliqini bildürdi.

Ziyaritimiz jeryanida u, “7 Yil bolup kétiptu, apamdin héchqandaq xewer yoq” dep chongqur azablandi eqide polat. U, apisi toghriliq özi eng séghinidighan untulghusiz waqitlirini, apisining külgende téximu güzelliship kétidighanliqini, bolupmu apisining chaqchaq qilip külgen waqitlirini hemmidin bekrek séghin'ghanliqini tekitlep ötti.

Eqide polat xelq'ara jem'iyet we kishilik hoquq organlirining apisi rahile dawutning erkinliki üchün toxtimay tirishchanliq körsitiwatqanliqi, buning özige zor ilham we ümid béghishlawatqanliqini, ulargha chongqur teshekkür éytidighanliqini bildürdi.

Xelq'aragha tonulghan Uyghur folklorshunas rahile dawut bu yil öktebirde en'gliye qelemkeshler jem'iyiti (English PEN) teripidin 2023-yilliq “Xelq'araliq jasaretlik yazghuchi” mukapatigha érishti.

Ötken yilining axiri bélgiyediki biryussél hörriyet uniwérsitéti (Université Libre de Bruxelles) piroféssor rahile dawutning ilim sahesidiki zor töhpiliri üchün uninggha pexri doktorluq unwani berdi.

7 Yildin buyan fotograf lisa ros xanim rahile dawutqa erkinlik telep qilish pa'aliyetlirini sen'etlik uslubta dawam qilip, amérikadiki axbarat qanallirida chaqiriq qilishni toxtimay dawam qilmaqta.

Rahile dawutning uzun yilliq dosti lisa ros xanim, hetta chüshidimu dawamliq rahile dawutni qutquzup chüsheydighanliqini bildürüp, mundaq dédi: “Rahile ajayip insaniy peziletke ige bir shexs. U, ademler bilen söhbetlishishke, ularning hékayilirige qulaq sélishqa we sayahet qilishqa tolimu amraq. Men Uyghur diyarigha her qétim barghinimda uning bilen köp qétim bille boldum. U yerde biz nurghun qétim bille xizmet qilduq. Biz yene nyu-yorkta körüshtuq, london'gha bille barduq, u bashqilargha yardem bérishtin xushalliq tapidighan ayal. Ümidwarliq bilen qiyas qilghinimda, uning hazirmu türmide bashqilarni küchlük bolushqa ündewatqanliqigha ishinimen. Bezide men chüshümde atqa min'ginimche rahile solan'ghan türmining tömür qapqinigha arqan tashlap at küchi bilen sörep buzghandin kéyin, uni qutquzup qachqan halette chüsheymen. Kashki, xuddi chüshümdikidek ré'alliqtimu uni qutquzup chiqalighan bolsam! … ”