Alimjan inayet: “Rahile dawutning tutqun qilinishi Uyghur medeniyitige qilin'ghan suyiqesttur”

Medeniyet insanshunasliqi we Uyghur folklori saheside xelq'arada étirap qilin'ghan yuqiri derijilik tetqiqatchi proféssor rahile dawut mazar tetqiqati qiliwatqan mezgilliride.

Proféssor rahile dawut medeniyet insanshunasliqi we Uyghur folklori saheside xelq'arada étirap qilin'ghan yuqiri derijilik tetqiqatchi bolup, 2017-yili dékabir éyidin buyan iz-déreksiz ghayib bolghan.

Radiyomiz shinjang uniwérsitéti uniwérsal tüzesh qomandanliq merkizidin ehwal igilesh dawamida rahile dawutning abdukérim raxman, arslan abdulla qatarliq dangliq proféssorlar bilen bir qatarda xitay da'iriliri teripidin tutqun qilin'ghanliqni delilligenidi.

Amérika dölet mejlisi xitay ishliri komitéti ötken yili bayanat élan qilip, xitay da'irilirini Uyghur tetqiqatchi, proféssor rahile dawutni qoyup bérishke, Uyghur élide élip bériwatqan medeniyet buzghunchiliqigha xatime bérishke chaqirghan.

Közetküchiler we rahile dawutning dostliri uning Uyghur medeniyiti we örp-adetlirini qoghdash jehettiki tirishchanliqi we xelq'araliq yighinlargha qatnishish jeryanida tonushqan chet'ellik alimlar hem oqughuchilar bilen bolghan alaqisi seweblik tutqun qilin'ghan, dep guman qilishmaqta. Rahile dawut Uyghur mazar tetqiqati bilen shughullan'ghan. Közetküchilerning ilgiri sürüshiche, xitayning 2017-yili bashlan'ghan chong tutqunida Uyghur medeniyet tetqiqatchiliri uning asasliq zerbe bérish nishanlirining birige aylan'ghaniken.

Uyghur diyaridiki Uyghurlardin folklor kespide tunji doktorluq unwanigha érishken ijtihatliq tetqiqatchi rahile dawutning “Uyghurlardiki mazar medeniyiti” namliq esiri Uyghurlargha we xelq'aradiki folklor tetqiqatchilirigha nahayiti tonushluq. Bu eser eslide rahile dawutning doktorluq dissértatsiyesi üchün yazghan ilmiy tetqiqat maqalisi bolup, birinchi nusxisi xitayche neshr qilin'ghan. Kéyin u mushu dissértatsiye maqalisi asasida mezmunini téximu kéngeytip hem toluqlap, “Uyghur mazarliri” dégen kitabni yézip chiqqan. Bu kitab 2001-yili shinjang xelq neshriyati teripidin neshr qilin'ghan.

“Uyghur mazarliri” namliq eserning rahile dawutning japaliq emeliy tekshürüsh netijiliri asasida yézip chiqilghan bir ilmiy eser ikenlikini uning “Uyghur mazarliri” namliq kitabining muqeddimisige yazghan munu qurliridin roshen körüwalghili bolidu: “Mazar üchün desht-chöllerni kezdim, sheyxlerning yégane kepiliride ular bilen uzun söhbetlerde boldum. Chong tiptiki mazar pa'aliyetlirige xelqning bir ezasi bolup qatniship, ularning yürek sözlirini, héssiyatini tingshidim, chélishish, meddahliq, toxu, qochqar soqushturush sorunlirida qan'ghuche huzurlandim”.

Rahile dawutni aliy mektep waqitliridin bashlap tonuydighan, kéyin kesipdash bolup bille ishligen we qoshna bolup olturghan yéqin dosti, hazir amérikada turushluq méhray memtili xanim rahile dawutni eslep mundaq dédi: “Rahile nahayiti tirishchan, addiy-sadda qiz idi. Tetqiqati üchün köpinche waqitlarda a'ilisidin, balisidin ayrilip turdi, turmushning me'ishetliridin waz kechti. Men uninggha heqiqeten qayil”.

Rahile dawut Uyghur folklor sahesidiki nopozluq tetqiqatchi bolush süpiti bilen xitayning ichidiki dölet derijilik, aptonom rayon derijilik we uniwérsitét derijilik köpligen tetqiqat témilirigha yétekchilik qilghan. Xitayning dölet ichi we sirtidiki nurghun ilmiy zhurnallarda Uyghurche, xitayche, in'glizche we türkche tillarda nechche onlighan yuqiri sewiyelik ilmiy maqalilerni élan qilghan. Rahile dawut xitaydiki nurghun folklor ilmiy muhakime yighinlirining muhim ishtirakchisi bolupla qalmay, amérika, yaponiye we yawropadiki nurghun döletlerge tekliplik bérip, léksiyelerni sözlep, Uyghur xelqining mazar medeniyitige a'it tarixiy chet'ellerdiki kesip ehliliri we keng jama'etchilikke tonushturghan.

Rahile dawut folklor tetqiqati bilen shughullan'ghan yigirme nechche yil jeryanida herqaysi döletlerdin Uyghur rayonigha kelgen nurghun tetqiqatchilargha, oqughuchilargha yétekchi, meslihetchi, qabiliyetlik ustaz, hem bir yéqimliq, semimiy dostqa aylan'ghan.

Ros-xulman téxnologiye institutining dotsénti timusiy gros ependining éytishiche u rahile dawutning oqughuchisi bolmisimu, bir qanche qétim söhbette bolghan. 2017-Yili rahile dawut bilen tutulup kétishtin bir nechche ay ilgiri ürümchide uning bilen körüshken we tetqiqat ishliri heqqide meslihet alghan iken. U rahile dawutning özige qaldurghan tesiri heqqide mundaq dédi: “U bek yéqimliq, qoli ochuq, xushxuy biri idi. Elwette u yene tetqiqatliri bilen tonulghan eqilliq oqutquchi idi. Chüshendürmekchi bolghanlirini bir qanche xil tilda yuqiri sewiyede chüshendüreleytti. Uningda héchkimge oxshimaydighan alahide bir nerse bar idi. U qeyergila barsa u yerni janlanduriwétetti”.

Melum bolushiche, rahile dawut 1998-yilidin bashlap shinjang uniwérsitéti filologiye institutida oqutquchi bolup ishligen.

-2002Yili folklor ilmi boyiche magistir aspirant yétekchisi salahiyitige érishken. Rahile dawut filologiye institutining aspirant we toluq kurs oqughuchilirigha “Folklor heqqide omumiy bayan”, “Junggo we chet'el folklor tarixi”, “Xelq éghiz edebiyati heqqide omumiy bayan”, “Folklor ilmining emeliy tekshürüsh usuli”, “Muqamshunasliq”, “Dinshunasliq”, “Folklor témisida mexsus léksiyeler” qatarliq derslerni ötken. 2003-Yilidin2004-yilighiche amérikaning pénsilwaniye uniwérsitéti folklor tetqiqat merkizi we indiyana uniwérsitéti ottura asiya tetqiqati fakultétida bilim ashurghan. 2006-Yili 12-aydin 2007-yili6-ayghiche kaliforniye uniwérsitétida ziyaretchi proféssor bolup ishligen.

Rahile dawut 2000-yilidin bashlap xitay döletlik ijtima'iy penler fondi tetqiqat türliridin “Uyghur en'eniwi medeniyitini saqlash, dawamlashturush we sijil tereqqiy qildurush”, “Uyghur gheyriy maddiy medeniyet miraslirini qoghdash mesilisi üstide tetqiqat”, “Xelq dastanlirini qoghdashning konkrét chare-tedbirliri üstide tetqiqat” ؛ shinjang uniwérsitéti tetqiqat türliridin “Uyghur xelq muqam meshrepliri üstide tetqiqat”, “Uyghurlarning mazar medeniyiti üstide izdinish” qatarliq tetqiqat türlirini mes'ul bolup tamamlighan. Uningdin bashqa, xelq'araliq tetqiqat türliridin “Türkiy tilliq xelqler dastanlirini toplash, retlesh we neshr qilish”, xitay döletlik nuqtiliq tetqiqat türliridin “Junggodiki milletler edebiyatining öz-ara munasiwiti we tesiri” qatarliq tetqiqat témilirigha qatnashqan. Uning “Uyghur mazarliri üstide tetqiqat” namliq esiri xitay tilida neshr qilin'ghan we xitayning dölet ichi we sirtidiki nopuzluq zhurnallarda 20 din artuq maqalisi élan qilin'ghan. “Sériq Uyghurlarning shiju-xaxu dastani üstide tetqiqat” namliq maqalisi Uyghur aptonom rayoni boyiche ijtima'iy penler tetqiqat netijilirini bahalashta2-derijilik mukapatqa, “Uyghur mazarliri üstide tetqiqat” namliq kitabi aptonom rayon boyiche ijtima'iy penler tetqiqat netijilirini bahalashta “Nadir eser” mukapatigha we shinjang uniwérsitétining tetqiqat netijilirini bahalashta 1-derijilik mukapatqa érishken.

Türkiyediki ege uniwérsitéti türk dunyasi tetqiqat merkizining folklor tetqiqati proféssori alimjan inayet ependi rahile dawutning tetqiqat hayatigha nahayiti yuqiri baha berdi.

U yene mundaq dédi: “Xitay da'irilirining rahile dawutni tutqun qilishi Uyghur ziyaliylirigha, Uyghur medeniyet tetqiqatigha we Uyghur medeniyitige qilin'ghan suyiqest, dep qaraymen”.

Bash shtabi nyu-yorktiki “Xewp astidiki alimlarni qutquzush” teshkilati rahile dawutning ilmiy tetqiqat saheside körsetken uzun yilliq tirishchanliqliri we jasariti mu'eyyenleshtürüp, 2020-yilliq xelq'araliq “Tepekkur jasariti” mukapatini rahile dawutqa bergenlikini élan qilghanidi.

Timusiy gros ependi rahile dawutning Uyghur medeniyitini qoghdash we rawajlandurushtiki muhim shexs ikenlikini tekitlidi we bu heqte mundaq dédi: “Uning muhimliqining mundaq bir qanche sewebi bar؛ birinchidin tetqiqatlirining chongqurluqi. U özi Uyghur bolghachqa uning üstige uniwérsitétning proféssori bolghachqa bashqilar érishelmeydighan nurghun menbelerdin biwasite paydilinalaydu. Uyghur jama'iti bilen biwasite alaqiliship nurghun matériyallarni toplap, tekshüreleydu. Héchbir yerde tapalmaydighan Uyghur medeniyitige a'it nahayiti muhim matériyallar we naxsha-muzikilarni toplap, retleptiken. U nahayiti yaxshi bir tetqiqatchi. U barliq tetqiqatlirini özi qilidu, her bir tetqiqatini hayajan bilen élip baridu. Bu uni bashqilardin ayrip turidighan teripi. Uning ishxanisi Uyghur medeniyitining bir muzéygha oxshaydu. Siz Uyghur medeniyitige a'it her qandaq naxsha-muzika izdisingiz uning éléktironluq kutupxanisidin tapalaysiz. U barghan yéridiki barliq pa'aliyetlerni sin'gha élip toplighan iken”.

Rahile dawutning hayati we tetqiqatliri heqqide tekshürüsh élip bérish jeryanimizda, rahile dawutning kishilik xaraktéridiki semimiylik, mulayimliqni bayqash bilen bir waqitta kesipdashliri uning nahayiti iradilik, japadin qorqmaydighan, millitini söyidighan, millitining medeniyitidin pexirlinidighan, Uyghurlarning medeniyitini qoghdash we rawajlandurushta kem bolsa bolmaydighan bir tetqiqatchi ikenlikini tekitleshti.

Méhray memtili xanim muhajirettiki Uyghurlarning öz alimlirigha, ziyaliylirigha ige chiqishining zörürlükini tekitlidi we yene mundaq dédi: “Rahile dawutqa oxshash nurghun Uyghur ziyaliylar yoqap ketti. Buning ornini tolduruwalghili bolmaydu. Erkin dunyada yashawatqan Uyghurlar mushu heqsizliqlargha qarshi awaz chiqirishi kérek”.

Timusiy gros ependi axirida rahile dawutqa Uyghur tilida yürek sözi barliqini éytip mundaq dédi: “Rahile mu'ellim men sizni bek séghiniwatimen. Her küni sizni oylaymen, salametlikingizdin endishe qilimen. Sizning tutup turuluwatqan yerdin tézrek chiqishingizni ümid qilimen”.