Профессор раһилә давутқа әркинлик тәләп қилиш чақириқлири күчәймәктә

Мәдәнийәт инсаншунаслиқи вә уйғур фолклори саһәсидә хәлқарада етирап қилинған юқири дәриҗилик тәтқиқатчи профессор раһилә давут мазар тәтқиқати қиливатқан мәзгиллиридә. (Вақти вә орни ениқ әмәс)

Тонулған фолклор тәтқиқатчиси раһилә давут ханим уйғур фолклор саһәсидики 20 нәччә йиллиқ тиришчанлиқи нәтиҗисидә нопузлуқ бир тәтқиқатчиға айланған иди. У хитайдики көплигән фолклор илмий муһакимә йиғинлириғила әмәс, бәлки йәнә америка, японийә вә явропадики нурғун дөләтләрдә ечилған илмий муһакимә йиғинлириғиға қатнишип, өзиниң тәтқиқат нәтиҗилирини тонуштуруп кәлгән, шундақла нурғун хәлқаралиқ тәтқиқатчилар билән һәмкарлашқан. У уйғур тили вә мәдәнийитини өгәнгүчи чәт әллик оқуғучиларға йетәкчи вә мәслиһәтчи болған. Раһилә давутниң 2017-йили дикабирдин башлап туюқсиз йоқап кетиши өз нөвитидә униң чәт әлләрдики кәспдашлири вә достлирини зор әндишигә селип кәлмәктә.

Радийомиз униң 2017-йили декабирда уйғур сәрхиллири билән бир қатарда хитай даирилири тәрипидин тутқун қилинғанлиқини дәлиллигән иди. Радийомиз мухбириниң узун мәзгиллик из қоғлап әһвал ениқлиши нәтиҗисидә раһилә давутниң түрмидә икәнлики шинҗаң университети мәмурийити сиясий бөлүминиң бир хадими тәрипидин ашкариланди.

Америкадики фотограф лиса роз ханим раһилә давут билән 2004-йили лондонда ечилған уйғур тәтқиқат йиғинида тонушқан. У раһилә давут ханим билән уйғур мазарлиқларни сүрәткә тартип тәкшүрүш җәрянида һәмкарлашқан вә униң йеқин достиға айланған. Даңлиқ фотограф лиса рос, раһилә давут ханимниң кесилгәнликиниң дәлилләнгәнликини аңлап көңли йерим болғанлиқини, әмди раһиләни әркинликкә чиқириш йолида өзиниң немә қилиши керәкликини техиму ениқ һес қилғанлиқини билдүрүп, мундақ деди:

“раһилә давут нурғун инсанларға зор тәср көрсәткән бир тәтқиқатчи. Шуңа хитай һөкүмити бу инсанларниң у тоғрилиқ аваз чиқиришидин қорқуп, униң әһвалини йошуруп кәлди. Раһиләниң хизмәтлири сәвәблик дуняда техиму көп кишиләр уйғурларниң кимлики вә мәдәнийитини өгәнмәктә. Мәйли хитай һөкүмити раһилә давутни йошурушқа қанчә урунмисун, уни йошуруп қалалмайду, униң хизмәтлирини йоқитип болалмайду. Биз униң қизи билән бирликтә униң әркинлики үчүн қолимиздин келидиған барлиқ палийәтлиримизни давам қилимиз. Мән техиму зор тәср күчи болидиған паалийәтләргә тәйярлиқ қиливатимән. Қолумда нурғун мунасивәтлик сүрәт архиплири бар. Бу йигрмә йиллиқ тарих уйғур хәлқниң һаятини, һәтта пүтүн уйғур дияриниң қурулмисниму өзгәртивәтти. Мәндә уйғур хәлқиниң нәччә әсрлик мәдәнийәт излириниң хатирилири бар. Мән бу фото сүрәтләрни архиплаштурдум. Раһилә билән бирликтә 2016-йили елан қилиш тәйярлиқини көрүватқан пәйтләрдә, у из-дерәксиз ғайип болди. Раһилә илгири бу сүрәтләр елан қилинғанда бәзи кишиләргә хәтәр йетидиғанлиқидин агаһландурғанлиқи үчүн вақтинчә елан қилинмай кәлгән иди. Әмди буни елан қилишниң пәйти кәлди дәп ойлаймән.”

У йәнә мундақ деди: “раһилә давут һечқачан дин яки сиясәтни тәрғип қилған әмәс. У өзиниң илмий тәтиқатлири билән уйғур мәдәнийитини тонуштурған вә бу җәрянда хитайниң бәлгилимиригә риайә қилған. У бизгиму бу җәһәттә диққәт қилишни әскәртип туратти, шундақ болушиға қаримай хитай һөкүмити уни йоқатмақчи болди. Чүнки хитай һөкүмити уйғурларни уларниң мәдәнийити билән қошуп тәңла йоқатмақчи. Раһилә дәл буни сақлап қелишқа тиришчанлиқи үчүн йоқитиш нишаниға айланди.”

Лиса роз ханимниң уйғур мазарлиқлири һәққидики тунҗи фото сүрәт көргәзмиси 2013-йили ню-йорк шәһиридә ечилған болуп, униңға “хитайдики уйғурларниң муқәддәс тавабгаһлири” дәп нам берилгән иди. Униң йәнә мушу рәсимлири асасида нәшр қилдурған бир парчә китабиму бар. Униңдин кейин лиса ханим 2019-йилидин башлап ню-йоркта “мән уйқудин бидар: уйғурлар вәтинигә еһтирам” намлиқ мәхсус фото сүрәт көргәзмисини ечип, буни даңлиқ уйғур фолклоршунас раһилә давут қатарлиқ хитай һөкүмити тәрипидин лагерларға қамалған уйғур сәрхиллириға беғишлиғаниди.

Доктор раһилә давутниң америкида турушлуқ қизи әқидә полат аписи раһиләни әркинликкә ериштүрүш йолида америкадики актип паалийәтчигә айланди. Әқидә полат аниси раһилә давутниң тутқунда икәнликини дуняға ашкарилимақта.

4 Йилдин буян ғайип аписиниң кесилгәнликидин радийомиз арқилиқ хәвәр тапқан әқидә полат бүгүн қайтидин зияритимизни қобул қилип, хитай һөкүмитиниң аписи раһилә давутни түрмигә қамиғанлиқидин бәкму ғәзәпләнгәнликини, әмма бу ғәзәпниң уни техиму күчләндүргәнликини билдүрди: “мән хәлқарадики илмий саһәсидикиләрни вә кишилик һоқуқ саһәсини, сиясий саһәни апам раһилә давут вә апамға охшаш хитай һөкүмити тәрипидин тутқун қилинған уйғурларниң қоюп берилиши үчүн хитайға чақириқ қилишни үмид қилимән!”

Әқидә йәнә аписи учриған адаләтсизлик вә уйғурлар учраватқан паҗиәләрниң өзиниң ирадисини ченқтурғанлиқини мундақ сөзләр билән ипадә қилди:

“апам уйғурларниң мәдәнийитини дуняға тонутушта зор төһпә қошти. Мән барғансери апамниң тәтқиқатниң қанчилик мәдәнийитиниң қанчилик мәнилик икәнликини чүшинип йетиватимән. Мәнму уйғурлар үчүн төһпә қошушни өзәмниң нишаним қилдим”.

Лондондики уйғур музикишунас профессор рачел һаррес ханим, профессор раһилә давут билән тонушқиниға 20 йилдин ашқан. У раһиләгә кәспий җәһәттин қайил болупла қалмастин, бәлки йәнә униң сәмимийити, инсаний пәзилитидин тәсрләнгән чәт әллик достлириниң бири.

У мундақ деди: “мән 1996-йили раһилә билән тунҗи қетим тонушқан идим. У интайин сәмими йеқимлиқ бир кәсипдаш, сөйүмлүк бир оқутқучи. У шундақ сөйүмлүк инсанлардиндурки, униң билән бир қетим учрашқандин кейин бир өмүр унтуп қалалмайсиз. Униң билән қилишқан һәр бир параңлиримизму һелиһәм мениң ядимда.”

У йәнә раһиләниң түрмидә җаза муддити өтәватқанлиқини аңлиғандин кейинки ойлиғанлирини ипадиләп мундақ деди: “бу хәвәрни аңлап, гәрчә әһвали бәк ениқ болмисиму, әмма униң һаят икәнликидин мәмнун болдум. Мән йәнила һәр қандақ йиғилиш вә муһакимә сорунлирида раһиләниң мәсилисини аңлитишни давам қилимән. Әнглийә парламенти вә универстетлиригә раһиләниң қоюп берилиши үчүн җиддий тәдбир елишқа чақирип келиватимиз. Әпсус, техи биз күткәндәк актип бир инкас яки нәтиҗә болмай кәлди. Әмма биз йәнила раһиләниң достлири, кәспдашлири, униң қизи билән бирликтә раһиләниң пат арида әркинликкә чиқиши үчүн паалийәтлиримизни тохтитип қоймаймиз.”

Америка дөләт мәҗлиси хитай ишлири комитети өткән йили баянат елан қилип, хитай даирилирини уйғур тәтқиқатчи, профессор раһилә давутни қоюп беришкә, уйғур елида елип бериватқан мәдәнийәт бузғунчилиқиға хатимә беришкә чақирған иди.