Rahile dawutning ömürlük qamaq jazasigha mehkum qilinishi küchlük naraziliq qozghidi

Medeniyet insanshunasliqi we Uyghur folklori saheside xelq'arada étirap qilin'ghan yuqiri derijilik tetqiqatchi proféssor rahile dawut mazar tetqiqati qiliwatqan mezgilliride. (Waqti we orni éniq emes)

 Amérikadiki “Diyalog fondi” tutqundiki Uyghur folklorshunas, shinjang uniwérsitétining piroféssori, doktor rahile dawutning ömürlük qamaq jazasigha höküm qilin'ghanliqini delillep zor inkas qozghidi.

21- Séntebir küni, diyalog fondi bir xitay hökümet emeldaridin igiligen ishenchlik melumat asasida doktor rahile dawutning 2018- yili 12- ayda “Bölgünchilik”, yeni “Dölet xewpsizlikige zerer keltürüsh” jinayiti bilen ürümchi sheherlik ottura xelq sot mehkimiside sotlinip, ömürlük qamaq jazasigha höküm qilin'ghanliqi we siyasiy hoquqliridin mehrum qilin'ghanliqini delilligen.

Rahile dawutqa oxshash Uyghur folklori we mazar tetqiqati saheside xelq'araliq shan-sherepke ige bolghan bir bilim adimining bundaq éghir jazagha uchrishi uning mesilisini bilidighan, köngül bölüwatqan barliq kishilerni qattiq qayghugha salghan hem qattiq ghezeplendürgen. Elwette, piroféssor rahile dawut xanimning amérikada yashaydighan qizi eqide polat üchün bu tolimu éghir azab hésablinatti. U xewerni alghandin kéyin radiyomizgha qilghan sözide “Xitay hökümiti özining qanchilik rehimsizlikini dunyagha ashkarilap berdi”, dep tekitlidi. U mundaq dédi:

“ Men xewerni anglap könglüm bek yérim boldi, hem bek achchiqlandim. Apam peqet xizmiti we tetqiqati bilen shughullan'ghan bir addiy ayal idi. Apam peqet Uyghurlarning medeniyitini saqlap qélish üchünla xizmet qilghan. Xitay hökümitining apamni ömürlük qamaq jazasigha höküm qilishi xitayning qanchilik rehimsizlikini dunyagha körsitip berdi, bu hem xitayning Uyghurlarni yoqitishqa urunuwatqanliqining ispati.”

Eqide polat xelq'ara jem'iyetke, hökümetlerge we kishilik hoquq organlirini xitay üstidiki bésimini ashurushqa chaqirdi. U mundaq dédi:

“ Men xelq'ara jem'iyetni, kishilik hoquq organlirini xitaygha bésimni kücheytip, apamning we bashqa barliq gunahsiz Uyghurlarning qoyup bérilishini qolgha keltürüshke chaqirimen”.

Piroféssor rahile dawut 2017‏-yilining axiri iz-déreksiz ghayib bolghandin buyan, xitay hökümiti uning aqiwiti heqqide héchqandaq uchur bermigenidi. 2021-Yili 6-ayda radiyomiz uning türmide jaza mudditini ötewatqanliqini delilligen. “Diyalog fondi” ning igilishiche, piroféssor rahile dawut tutqun qilinip bir yildin kéyin yeni 2018-yili 12-ayda “Bölgünchilik”, yeni “Dölet xewpsizlikige zerer keltürüsh” jinayiti bilen ürümchi sheherlik ottura xelq sot mehkimiside sotlinip, ömürlük qamaq jazasigha höküm qilin'ghan. Rahile dawut bu hökümge naraziliq bildürüp, Uyghur aptonom rayonluq yuqiri sot mehkimisige erz sun'ghan bolsimu, biraq uning erzi yuqiri sot mehkimisi teripidin ret qilin'ghan.

Doktor rahile dawutni uning qimmetlik tetqiqat netijiliri, xizmiti we hemde insaniy peziliti bilen yéqindin bilidighan, rahile dawutning amérikadiki oqughuchilirining biri, indi'ana ishtatidiki rus xulmen téxnologiye institutining dotsénti, Uyghurshunas timosiy gros radiyomizgha yazghan élxétide özining bu xewerdin hem qayghurghanliqi hem qattiq ghezeplen'genlikini bildürdi. U rahile dawutning aq köngül we keng qorsaqliqini alahide tilip: “ Rahile dawut manga we manga oxshash bashqa nurghun kishilerge purset yaritip bergen. Eger rahile dawutning Uyghur medeniyiti üstidiki küchlük tetqiqati we hemde kesipdashlirigha tutqan keng qorsaqliqi bolmighan bolsa bügünki Uyghur tetqiqati sahesi bolmaytti” dégen. U élxétide mundaq dep eskertken:

“Rahile dawutni kespiy hayatining eng yuqiri pelliside élip ketken xitay hökümitining yuqirida men dégen pakitlarni obdan bilidighanliqigha ishinimen. Uning dölet bixeterlikige élip kelgen birdinbir tehditi del uning Uyghur medeniyiti we örp-adetliri heqqide tengdashsiz bilimge ige bolghanliqida. U Uyghurlarning hayati bilen xelq'aradiki tetqiqatchilar arisida bir köwrük bolghan idi.”

Rahile dawutning aqiwitige a'it bu partlatquch xewer tarqalghandin kéyin nurghun tetqiqatchilar, kishilik hoquq aktipliri we ilim we tetqiqat orunliri, kishilik hoquq teshkilatliri ijtima'iy taratqularda özlirining qayghulirini ortaqlashti. Amérikadiki ataqliq Uyghurshunas, amérika jorj towén uniwérsitétining piroféssori jéymis milward tiwittérdiki inkasida mundaq dégen:

“ Xitay hökümitining Uyghur folklorshunas rahile dawutqa muddetsiz qamaq jazasi bergenliki toghrisidiki bu xewer xitayning Uyghur rayonidiki zulumning hergizmu u ilgiri sürgendek térrorluq, xizmet pursiti yaki namratliq bilen munasiwetlik emeslikini ashkarilap berdi. Piroféssor rahile dawutning oqutquchiliq we tetqiqat xizmiti bar idi. U kespiy terbiyeleshke mohtaj emes... Shi jinping Uyghur (we bashqa) xitay bolmighan medeniyetke yol qoyushqa bolmaydu, choqum assimilyatsiye bolushi kérek, dep qarar qilghanliqtin u bügünki halda.”

En'gliyediki shéfild uniwérsitéti sherqiy asiya tetqiqat institutining léktori dawid tobinmu tiwittérdiki sözide :“ Xizmetdishimiz rahile dawut Uyghurshunas bolghanliqi üchün sotlandi. U béyjingdin tolimu uzaq bir yerde bixeterlik üchün tehdit, dep qaraldi” dep yazghan we barliq ziyaliylarni rahile dawut üchün yenimu köp awaz chiqirishqa dewet qilghan.

Nöwette teywendiki merkizi tetqiqat merkizide tetqiqat bilen shughulliniwatqan, Uyghurlargha tonushluq tetqiqatchi joshu'a frimenmu tiwittérdiki inkasida rahile dawutning ömürlük qamaq jazasigha höküm qilin'ghanliqidin qattiq azablan'ghanliqini ipade qilghan. U bu heqtiki uchurida dosti we kesipdishi rahile dawutning ilmiy xizmetlirige we insaniy peziletlirige yuqiri baha bérish bilen birge: “ Xitay hökümiti rahilening ‛bölgünchilik‚ jinayiti barliqini éytiptu. Heqiqet shuki, uning birdinbir jinayiti Uyghur bolup tughulush idi” dep eskertken.

Rahile dawutning ömürlük qamaqqa höküm qilin'ghanliqi heqqidiki bu eng yéngi uchurdin kéyin dunya Uyghur qurultiyi, Uyghur kishilik hoquq qurulushi, xelq'ara qelemkeshler jem'iyiti qatarliq organlar bayanat élan qilip, xelq'ara jem'iyettin xitayning bu jinayetlirining aqiwetsiz qalmasliqigha kapaletlik qilishni telep qildi.