“Reyhan'gülning hékayisi” xelq'araliq oqughuchilar filim féstiwalida körsitilishke tallan'ghan

Bélgiyediki yash filim ishligüchi esma gün ishligen “Reyhan'gülning hékayisi-bir milyondin artuq Uyghurlar jaza lagérlirigha qamalghan” namliq filimdiki asasliq pérsonazh reyhan'gül.

Xitay hökümiti “Shinjangning hékayisini yaxshi sözlesh” dégendek mexsus siyaset we sün'iy teshwiqat programmiliri arqiliq özining Uyghurlargha qaratqan isaniyetke qarshi jinayetlirini yoshurushqa urunuwatidu dep tenqidliniwatqanda, xelq'aradiki musteqil kespiy filim ishligüchiler teripidin Uyghurlarning heqiqiy hékayiliri anglitilghan höjjetlik we hékaye filimlermu meydan'gha kelmekte. 2023-Yili 6-ayning 18-künidin 25-künigiche nyu-yorkta ötküzülidighan xelq'araliq oqughuchilar yarqin filimlar féstiwali (SWIFF) da Uyghurlarning heqiqiy hékayisini anglitish pursiti yaritilghan. (SWIFF) Dunyaning herqaysi jayliridiki kino-filim kespide oquwatqan oqughuchilar we filim ishligüchilerning kespiy iqtidari we sen'et talantini namayende qilidighan aldinqi supa.

Bélgiyediki yash filim ishligüchi esma gün ishligen “Reyhan'gülning hékayisi-bir milyondin artuq Uyghurlar jaza lagérlirigha qamalghan” namliq filim mezkur féstiwalgha qatnashturulghan we körsitishke tallan'ghan Uyghurlargha munasiwetlik tunji höjjetlik filim hésablinidu.

Mezkur filimni ishligüchi biryossél uniwérsitétining oqughuchisi we aktip kishilik hoquq pa'aliyetchi esma gün ( Esma Gun) ziyaritimizni qobul qilip, “Reyhan'gülning hékayisi” ning, irqiy qirghinchiliqqa uchrawatqan Uyghurlarning hékayisini téximu köp kishilerge anglitish pursetliri yaritishni umid qilidighanliqini bildürüp mundaq dédi:

“Bu filim féstiwalining diréktori bir qanche kün ilgiri‛reyhan'gülning hékayisi‚ ning filim féstiwaligha tallinip qalmay yene féstiwal ékranida körsitilidighan nadir filimlar qatarigha kirgenlikini biwasite xewer qildi. Bu nöwet bu féstiwalgha 18 mingdin artuq filim ishligüchi qatnishidu. Démek Uyghurlarning hékayisini féstiwalgha qatnashqanlarning hemmisi köridighanliqidin dérek béridu. ‛reyhan'gülning hékayisi‚ Uyghur irqiy qirghinchiliqini eks ettürgen tunji filim hésablinidu“.

Reyhan'gülning hékayisi namliq filim 7 minutluq qisqa höjjetlik filim bolup, esma gün filimni ikki yil awwal süretke élip kirishtürüsh jeryanida, jem'iy alte ay waqit serp qilghaniken. Bu filimida-2017 yili misirdiki Uyghur oqughuchilarning mejburiy xitaygha qayturulush weqesi jeryanida, misirda oquwatqan ikki balisini élip bélgiyege qéchip kelgen musapir Uyghur ayal reyhan'gül toxti xanimning, teqdir qismetliri, uning Uyghur diyaridiki anisi we qérindashlirining bigunah halda lagérlargha qamalghanliqi yorutulghan. Bélgiyede, yeni ikkinchi yene bir dölette yéngidin musapirliq hayatini bashlighan reyhan'gülning irqiy qirghinchiliq élip bériliwatqan 6 yildin buyan wetinidiki a'ilisidin xewersiz qalghanliqi we uning xitayning zulumlirigha qarshi jasaretlik halda naraziliq pa'aliyetlirini dawamlashturuwatqanliqi tonushturulghan. Bu qisqa emma tesirlik filim, reyhan'gülning “Weten bizning, biz haman sherqiy türkistanni xitayning qolidin qayturuwalimiz. . .” dégen sözliri bilen axirlishidu.

Esma Hazal Gün

Biryusséldin téléfon ziyaritimizni qobul qilghan esma gün reyhan'gülning hékayisini anglitishning néme üchün muhimliqi heqqide toxtilip mundaq dédi:

”bélgiyede Uyghurlar heqqide anche köp anglimaymiz, shunga filim ishlesh kespini öginishke bashlighandin buyan, Uyghurlarning hékayisini anglitish teqezzasida bolup kelgenidim. Bu heqte bir özbék dostumning wasitisi bilen, deslep bélgiye Uyghur jem'iyitidin meslihet soridim, ular manga reyhan'gülni tonushturdi. Reyhan'gülning hékayisini anglighandin kéyin uning Uyghur irqiy qirghinchiliqigha da'ir biz anglighan bashqa Uyghurlarning hékayiliridin perqliq ikenlikini hés qildim. Reyhan'gül Uyghur diyaridin biwasite yawropagha kelgen emes, belki u xitay hökümitining chet'ellerdiki Uyghurlarni basturushigha masliship, yüzligen Uyghur oqughuchilarni xitaygha mejburiy qayturup bergen misirdek bir musulman dölitidin qéchip kélishke mejbur bolghan. Uning qismiti Uyghurlarning yalghuz Uyghur élidila emes belki xitayning tesiri éghir, siyasiy jehette ajiz döletlerdimu oxshashla zulumgha we tehditke uchrawatqanliqinimu ashkarilap körsitip béridu. Misirning xitaygha mayil bolup, Uyghur oqughuchilarni qayturup bérishi eslide chong bir shermendilik“.

U yene sözini mundaq dawam qildi:

”reyhan'gülning hékayisi méni Uyghurlarning weziyiti bilen tonushushqa bashlap kirdi désem bolidu. Men bélgiyediki Uyghur jem'iyitining pa'aliyetlirige-2019 yilidin bashlap ishtirak qilishqa bashlidim. Namayishlargha qatniship kéliwatimen, Uyghurlarni qollash toghruluq nutuq sözlidim we asasliq pa'aliyetlirim yawropa bazirida hökümranliq qiliwatqan xitaydiki Uyghur mejburiy emgiki qoshulghan moda kiyim we buyumlarni bayqut qilishqa merkezleshken. Uyghurlar uchrawatqan zulumni yenimu tesir qozghighudek wasitiler arqiliq, téximu keng anglitishimiz zörür“.

Esma gün bu nöwet Uyghurlarning heqiqiy hékayisini filim arqiliq dunyagha ashlitish teqezzasigha seweb bolghan muhim amilni mundaq chüshendürdi:

”xitayning qudritini yene 10-15-yil saqlap hés qilishimizning hajiti yoq, biz uning Uyghur qirghinchiliqini yépish üchün qolliniwatqan wasitiliridinla uning küchini köreleymiz, men Uyghurlarning tölewatqan bedellirini dunyaning körüshini, Uyghurlarning yalghuz Uyghur diyarida zulumgha uchrap qalmay, kishilerning yawropa amérikida turupmu xitayning kiyim-kéchek, éléktronluq zapchaslirini sétiwélish dégendek kündilik lazimetliklerni sétiwélishning özimu, xitayning Uyghurlargha élip bériwatqan irqiy qirghinchiliqni wasitilik qollighanliq bolidighanliqini tonup yétishni ümid qilimen.“

Esma yene Uyghurlar heqqide filim ishleshning riqabetlik bolsimu intayin zörür ikenlikini tekitlep mundaq dédi:

”filim sahesining xitayning éghir tesirige uchratqanliqi bir emeliyet. Kino-filim saheside Uyghurlarning awazining öchürülgenliki del xitay hökümitining bu sahediki kontrolluqining netijisi. Chünki xitay hökümiti bu arqiliq Uyghurlarning heqiqiy hékayilirining dunyagha anglinishini cheklep kelmekte. Gerche bu sahede Uyghurlarning hékayisini anglitish zor riqabetlerge duch kelsimu, emma ‛reyhan'gülning hékayisi‚ bu filim féstiwalda körsitilgendin kéyin, buning dunyadiki téximu köp metbu'atlar we filim sahesidikilerni Uyghurlar weziyitini yorutushqa qiziqturushini ümid qilimen.“

Biz yene mezkur filimdiki bash qehriman, 2017-yilidin bashlap bélgiyede panahlan'ghan reyhan'gül toxtini téléfon arqiliq ziyaret qilduq. Pütün a'ilisining xitayning görüsige élin'ghanliqini eskertken reyhan'gül, mezkur filimgha qatniship özining we a'ilisining béshigha kelgenlerni anglitish arqiliq Uyghurlarning heqiqiy weziyitini dunyagha bildürüshni özining eng eqelliy qilalaydighan ishi dep qaraydighanliqini tekitlidi.

Bélgiyede tughulghan türk qizi esma gün, biryussél uniwérsitéti pelsepe bölümi studénti bolup, u yene qoshumche sénariye we filim ishlesh kespidimu derslerni almaqtiken. U yene yéqinqi yillarda Uyghur jem'iyitining ezasi süpitide, Uyghur pa'aliyetchiliri ötküzgen namayish we bashqa kishilik hoquq pa'aliyetlirining aktip qatnashquchisi. Esma gün Uyghurlar uchrawatqan qulluq emgiki we bashqa kishilik hoquq depsendichiliklirini sen'etlik we intayin ijadiy shekillerde anglitishta yéngiliq yaritip kéliwatqan yash aktip sanilidu. U ilgiri-2021 yili1-yanwar özgiche shekilde dangliq markilarning zhurnal muqawisi süritige teqlid qélip tartilghan süretlerni élan qilip, Uyghur mejburiy emgikige baghlan'ghan dunyawi markilargha qarshi özgiche uslubtiki bu namayishi arqiliq, metbu'at we ijtima'iy taratqularda belgilik diqqet qozghighanidi.

Esma gün, ziyaritimiz axirida özining bir türk bolush süpiti bilen Uyghurlar bilen chongqur baghlinishi barliqini we shuning üchün ularning awazini anglitishni özining insaniy burchi dep bilidighanliqini ipadilep mundaq dédi:

”men bélgiyede tughulup chong boldum, emma türk qizimen. Xelqler bashtin kechürüwatqan zulumlarning hemmisini rezil hökümetlerning siyasiti keltürüp chiqarghan. Gerche türk xelqi xuddi manga oxshashla Uyghurlargha chongqur hésdashliq qilsimu, emma chong yardemde bolalamay kelmekte. Biraq men Uyghurlarning shuni bilishini arzu qilimenki, Uyghurlar hemishe türklerning yürikide. Men kino snaristliqini öginiwatimen, bu filim arqiliq filim ishlesh sahesige tunji qedimimni bastim dep oylaymen. Buningdin kéyinmu Uyghurlarni qollash pa'aliyetlirimni dawamlashturush bilen birge, Uyghurlargha munasiwetlik kino filimlarni ishlesh üchün tirishimen”.

Dunyaning herqaysi jayliridiki barliq oqughuchilargha échiwétilgen SWIFF filim féstiwali yéngidin közge körünüwatqan filim ishligüchilerning nadir eserlirini chong ékranda namayan qilidighan eng yaxshi purset hésablinidu. Féstiwalgha tallan'ghan filimlargha türler boyiche mukapatlar tesis qilin'ghaniken.

Uningdin bashqa, SWIFF amazon Prime Video bilen tarqitish hemkarliqi arqiliq yene, nadir filimlarni xelq'araliq tarqitish supilirida qoyushqa iltimas qilish pursiti bilen teminleydiken. Shundaqla féstiwalining digital supisi filimlarni “Kino olturushi” programmisida körsitidiken we filim ishligüchiler hem sen'etkarlarning özliri ishligen hékaye we chüshenchilirini podcast arqiliq tamashibin we anglighuchilar bilen ortaqlishishi üchünmu sehne hazirlap bérilgeniken.