xjyc.gov.con
Yéqinda shiwitsiyediki upsala uniwérsitétining doktor aspiranti patrik xelzon "Uyghurlar uchrawatqan rohiy zerbe we ularning kolléktip xatirisini yoqitish xewpi" mawzuluq maqalisini élan qildi. Maqalide hazir xitay hökümiti teripidin Uyghurlargha yürgüzülüwatqan basturush we medeniyet qirghinchiliqi siyasetliri sewebidin kéyinki ewlad Uyghurlarning öz döliti we milliy medeniyiti bilen bolghan béghining üzülidighanliqi, eksiche yash bir ewlad Uyghurlarning kommunizm idé'ologiyeside terbiyelen'gen we xitayche sözleydighan kishilerdin bolup yétiship chiqidighanliqidek bir éghir xewptin agahlandurush béridu.
U maqaliside xitay hökümiti "Shinjang", Uyghurlar "Sherqiy türkistan" dep ataydighan bu zéminda yashaydighan Uyghurlarning uzundin buyan xitay hökümitining zulumigha uchrap kelgenlikini eskertip: "Ikkinchi dunya urushidin buyan Uyghurlardin bashqa héchqandaq bir millet özining medeniyet, til we diniy sewebidin hujum nishani qilinip baqmidi," dep yazidu.
Aptor maqaliside hazir texminen 3 milyon etrapida Uyghur qatarliq yerlik milletlerning yighiwélish lagérlirida ikenliki, ularning perzentlirining bolsa yétimxanilargha yighiwélinip xitay medeniyiti boyiche terbiyeliniwatqanliqini bildürgen. U maqaliside: "Bu balilar ata-anisi teripidin terbiyelinish hoquqidin mehrum qilin'ghan. Ular Uyghur tili we örp-adetlirini öginishtin mehrum qilin'ghan. Buning ornigha xitay medeniyiti we tili bilen terbiyelen'gen. Buningdiki nishan bolsa mutleq assimiliyatsiyeni ishqa ashurush üchündur," dep yazghan. Biz bu maqalining aptori patrik xelzonni ziyaret qilip, uning bilen Uyghurlar uchrawatqan tehditler heqqidiki köz qarashliri üstide söhbetleshtuq. U Uyghur élide yürgüzülüwatqan siyasetlerning xitay hökümiti éytqandek "Esebiylikni tügitish" yaki "Térrorluqni yoqitish" emeslikini tekitlidi. U mundaq dédi: "Xitay hökümiti bigunah Uyghurlargha kolléktip halda jazalash siyasiti yürgüzüwatidu. Xitay hökümitining bu yerdiki meqsiti yéngi bir ewlad Uyghurlarni, yeni özining yiltizini, kimlikini untup qalghan, Uyghur bolushning némilikini, ana tili we örp-adetlirini bilmeydighan yéngiche ademlerni yasap chiqishtin ibaret. Yeni bu dégenlik mutleq assimilyatsiye dégenliktur"
Aptor maqaliside yuqiridikidek halet dawamlashqan teqdirde Uyghurlarning kolléktip emnésiye, yeni kolléktip xatirisini yoqitidighanliqini bayan qilghan. Kolléktip xatirisini yoqityish jem'iyetshunasliq ilmide ishlitilidighan bir xas atalghu bolup, patrik ependi özining néme üchün bu atalghuni qollan'ghanliqi heqqide töwendikilerni bayan qildi: "Qisqiche qilip éytqanda, emnésye dégenlik bir xelq özining zémini, örp-adetliri, tili qatarliqlardin ayrilip qalghanda ular özining yiltizi we kimliki bilen bolghan alaqisini yoqitip qoyidu. Shunga men Uyghurlarni uzun muddette yüz bérish éhtimali bolghan bu aqiwettin agahlandurush üchün bu atalghuni ishlettim. Uyghurlar az dégende 11 milyon nopusqa ige bolghan, nopus jehettin shéwitlerdinmu köp bolghan bir millet, bundaq chong milletning tili we medeniyiti asan yoqimasliqi kérek, emma Uyghurlar uchrawatqan siyasetlerning intayin éghirliqini nezerde tutqanda, bu xewpni yoq dégili bolmaydu."
Patrik xelzon maqaliside xitay hökümitining Uyghurlarni "Uyghurluqini bilmeydighan ademler" qilip özgertip qurup chiqish üchün yürgüzüwatqan bir qatar siyasiy taktikilirini tepsiliy tonushturghan. Mesilen, bina-imaretlerdiki wiwiskilardin Uyghur yéziqining chiqiriwétilgenliki, réstoranda "Halal" belge bolushining men'i qilin'ghanliqi, saqal qoyghan yaki yaghliq artqanlarning jazalan'ghanliqi, téxi bir qanche yil ilgirila Uyghurche we bashqa yerlik millet tillirida xéli köp edebiy eserler neshr qilin'ghan bolsa, hazir bularning ornini pütünley xitayche kitablar igiligenlikidek ehwallarni tilgha alghan. U yene xitayning "Qoshmaq tughqan" siyasiti heqqqidimu alahide toxtilip töwendikilerni bayan qilghan:
"Texminen bir milyon kadir Uyghurlarning 'diniy ashqunluq' qa mahil yaki emeslikini nazaret qilish üchün ularning öyliride turushqa ewetildi. Buningdiki meqset Uyghurlarni hökümetning neziridiki 'toghra' adetler bilen turmush kechürüshke we atalmish 'ashqun idiye' lerde bolmasliqigha kapaletlik qilishtin ibaret."
U xitay dewatqan "Ashqun" uqumi boyiche alghanda kishilerning öyliride islamgha a'it neqishler yaki öyide "Qur'an" saqlashningmu ashqunluq hésablinidighanliqini sherhlep ötken.
U bizge qilghan sözide xitay hökümiti hazir Uyghurluqqa da'ir hemme nersini yaki Uyghurluqning herqandaq shekildiki ipadilinishini "Ashqunluq" dep qarawatidu. Shunga Uyghurluqni bilmeslik, némining radikal yaki emeslikini bilmesliktek ehwallarning Uyghurlargha béridighan rohiy zerbisi intayin éghir bolidu. Men hazir Uyghurlar kolléktip halda éghir rohiy zerbige uchrawatidu, dep qaraymen, dédi
Biz patrik xelzon bilen yene Uyghur ziyaliylirining tutqun qilinishi, xelq'ara jem'iyetning Uyghurlar üchün qilalaydighan ishliri heqqidimu söhbetleshtuq. Programmimizning kéyinki qismida bu heqte dawamliq melumat bérimiz.
