Рус тиллиқ мәтбуатлар вә мутәхәссисләр үрүмчидики от апити һәмдә наразилиқ намайишлири һәққидә немә дәйду?

Үрүмчиниң уйғурлар олтурақлашқан районидики бир бинада йүз бәргән от апити һәмдә униңдин келип чиққан паҗиә бир һәптидин буян дунявий таратқуларда вә иҗтимаий алақә вастилирида җиддий муһакимә қилиниватқан темиларниң бири болуп кәлмәктә.

Хәвәрләрдин мәлум болушичә, мәзкур паҗиәниң келип чиқишиға хитай һакимийитиниң “юқумни нөлгә чүшүрүш” сиясити асасий сәвәб болған икән. Йәни қаттиқ қамал тәдбирлири түпәйли қоллинилған чекидин ашқан бихәтәрлик чарилири бу қетим үрүмчидики от апитини кәлтүрүп чиқарған болуп, буниң нәтиҗисидә онлиған адәмләр өлгән вә яридар болған.

Рус тиллиқ мәтбуатлар хитай һөкүмәт таратқулири елан қилған хәвәрләрни мәнбә қилип, от апитидә пәқәт 10 нәпәр кишиниң өлгәнликини хәвәр қилған болсиму, әмма әркин асия радийоси уйғур бөлүминиң мухбирлири нәқ мәйдандин әвал игиләш арқилиқ вәқәдә 40 тин артуқ кишиниң өлгәнликини, уларниң асасән балилар вә аяллар икәнликини дәлиллигән. Бу паҗиәдин кейин, үрүмчи қатарлиқ уйғур дияридики асаслиқ шәһәрләрдә, шундақла хитайниң ичкий өлкилиридики шаңхәй, нәнҗиң, гуаңҗу қатарлиқ чоң шәһәрләрдә хитай һөкүмитиниң юқум қамал сияситигә қарши наразилиқ намайишлири йүз бәргән. Намайишчилар юқум қамалини бикар қилиш, демократийә вә әркинлик тәләп қилиш шоарлирини товлаш биләнла қалмай, бәлки йәнә компартийәниң һакимийәттин чүшүшини, ши җинпиңниң тәхтни бошитишини тәләп қилған.

“рус-бизнес-консалтинг” агентлиқи елан қилған “хитайдики наразилиқлар, ши җинпиң вә компартийә һакимийитигә қанчилик хәвп туғдуруватиду?” намлиқ мақалидә ейтилишичә, хитайниң 16 шәһиридә өткән наразилиқ һәрикәтлириниң келип чиқишиға үрүмчидики от апитидә онлиған адәмниң қаза болуши сәвәб болған икән. Намайишчилар юқумға мунасивәтлик бихәтәрлик чарилириниң юмшитилишидин ташқири йәнә хитай компартийәсиниң баш секритари ши җинпиңниң истепа беришиниму тәләп қилған. Мақалидә чәт әл мәтбуатларниң мәлуматлириға асасланған һалда, бу наразилиқларниң ши җинпиңниң он нәччә йиллиқ һакимийити дәвридики әң кәң көләмлик наразилиқ болғанлиқи оттуриға қоюлған. Бу җәһәттә хитай мәтбуатлириниң мәзкур наразилиқлар һәққидики мәлуматларни йошурғанлиқи вә тор бәтлирини тақивәткәнлики илгири сүрүлгән.

“настояшейе время” телевизийә қанилида берилгән “хитайдики юқум чәклимилиригә қарши аммивий намайишлар: бәзиләр ши җинпиңниң истепасини тәләп қилмақта” намлиқ мақалида үрүмчидә башланған наразилиқ намайишлириниң пүткүл хитайға кеңәйгәнлики, намайишчиларниң ши җинпиң вә у рәһбәрлик қиливатқан хитай коммунистик партийәсигә қарши турғанлиқи ейтилған.

 RTV , йәни “рус хәлқара телевизийәси” орунлаштурған “хитайда юқум чәклимилиригә қарши намайишлар боливатиду, һакимийәт уни чәклийәләмду?” намлиқ мақалидә хитайдики аммиви наразилиқ һәрикәтлириниң 22-ноябирдә җеңҗу шәһиридә тәйвәнниң “фокссон” завути ишчилириниң завут рәһбәрликигә қарши наразилиқидин келип чиққанлиқи баян қилинған. Буниңға юқум чарилири әмәс, бәлки завут рәһбәрликиниң өз мәҗбурийәтлирини орундимиғанлиқи сәвәб болған.  Әмма үрүмчидики от апитидә адәмләрниң өлгәнлики бу намайишларниң қайта йеңи күч билән йүз беришиға түрткә болғанлиқи илгири сүрүлгән.

Русийәниң “йеңилиқлар” ахбарат агентлиқида елан қилинған “маскилар юлуп ташланди, хитайда немиләр болуватиду?” намлиқ мақалидә русийә пәнләр академийәси хитай вә асия тәтқиқати мәркизиниң башлиқи андрей виноградофниң бу һәқтики қарашлириға орун берилгән. У йеқинда хитай компартийәсиниң қурултийи ечилип, униңда ши җинпиң һакимийитиниң мустәһкәмләнгәнликини, шуниң үчүн хитай вәзийитидә бирәр бурулушниң болуши тоғрилиқ сөз қилишниң тәс икәнликини билдүргән.

Қирғизистанлиқ сиясәтшунас абдурәһим һапизоф әпәнди мундақ деди: “биз шуни тәкитлишимиз керәкки, хитайда болуватқан бу намайишлар вә үрүмчидики от кетиш вәқәси, шәрқий түркистан һәм уйғур мәсилисиниң хәлқаралишиватқанлиқиниң, хитай хәлқиниң мустәбит түзүмгә қарши чиқиватқанлиқиниң вә демократийәгә интиливатқанлиқиниң ярқин бир испати.”

Қазақистанлиқ сиясәтшунас ғалим агелейоф мундақ әһваллар йәнә тәкрарланса, у чағда хитайда чоң сиясий өзгиришләрниң йүз бериш мумкинликини оттуриға қоюп, мундақ деди: “биз шуни көрүватимизки, һазир чоң типтики сода-тиҗарәтләр хитайдин кетиватиду. Даңлиқ тиҗарәтчи җек ма мәмликәттин кәтти. Җяң земин өлди. Биз йәнә хитай компартийәсиниң қурултийида ху җинтавниң йиғин залидин мәҗбурий елип чиқип кетилгәнликини көрдуқ. Шуниң билән ши җинпиңниң һакиммутләқ түзүми орнитилди. Бу әмди шуниңға елип келиши мумкинки, ши жинпиңға һәммиси қарши чиқиду. Бу әлвәттә тез вә очуқ йүз бәрмәйду, чүнки ши җинпиң һәммини бастуруватиду. юқумлуқ кесәлликләр боламду, яки иҗтимаий вә сиясий мәсилиләр боламду, һәр қандақ наразилиқ һәрикәтлири келәчәктә пәқәт ши җинпиң түзүмигә қарши елип берилиду.”

Сиясәтшунас қәһриман ғоҗамбәрди хитайда йүз бериватқан вәқәләр арқисидин келип чиқиватқан мәсилиләрни һәл қилиш үчүн ши җинпиңниң төвәнкидәк тәдбир қоллиниши мумкинликини тәхмин қилди: “биринчи, дүшмән күчләрниң қол тиқиши, сиңип кириши вә сиясий түзүмни өзгәртишкә қарап урунуши, дәп боһтан чаплап, хитайниң әнәнивий рәһимсиз, қанунсиз, қаттиқ қоллуқ усуллири билән, шу җүмлидин қораллиқ армийәни ишқа селиш арқилиқ қаршилиқларни бастуруши йүксәк мумкинликкә игә; иккинчи, һазирқи интайин мурәккәп вә тез өзгиришчан хәлқара вәзийәтни һесабқа елип, өктичиләрни алдап, парчилап, рәсмий вә мәхпий җазалаш арқилиқ бир тәрәп қилишни таллиши мумкин; үчинчи, ғәрбни хитайниң алдам халтисиға чүшүрүш үчүн мушу болуватқан җәрянларда ойниливатқан оюн болуши мумкин; төтинчи, хитай һөкүмити намайишларни тинчландурушта вә өзиниң диктаторлуқ түзүмини орнитишта, хәлқара принсипларға мас һалда америка вә демократик ғәрбни алдашни мәқсәт қилип, һәрикәт қилиши мумкин. Һалбуки, уйғурлар тинч намайишқа чиққан һаман қорал ишлитиш коммунистик хитайниң әнәнисигә айланған бир дәһшәтлик усул. Хитайда зади немиләрниң йүз бериватқанлиқи кәлгүсидә паш болуши мумкин.”

Русийә пәнләр академийәси дунявий иқтисад вә хәлқара мунасивәтләр институти асия бөлүминиң башлиқи василий михейефниң пикричә, қурултайдин кейин ши җинпиң бир нәччә мәсилә, шу җүмлидин бир-бири билән өзара бағлашқан икки мәсилигә дуч кәлгәникән. Биринчи, иқтисадий өсүшниң суслишиши вә “юқумни нөлгә чүшүрүш” сиясити. У вирус юқуми мунасивити билән хитай рәһбәрлики  көрүватқан қаттиқ чариләр сәвәбидин хитай иқтисадиниң төвәнләп, шуниң билән бир қатарда сиясий тәләпләрниң оттуриға чиқиватқанлиқини тәкитлигән. У йәнә мубада хитай һөкүмити буниңға диққәт қилмайдиған болса, келәчәктә буниңдинму еғир қийинчилиқларға йолуқидиғанлиқини билдүргән.