Русийә вә америка әмәлдарлириниң қазақистан тупрақлири һәққидики сөзлири җиддий муназирә қозғимақта

Ихтиярий мухбиримиз ойған
2022.12.02
Украина уруши хитайниң “бир бәлвағ бир йол” линийәсини вәйранчилиққа учритамду? Росийәниң чернигивдики һава һуҗумидин кейин бузулған шәһәр мәркизи. 2022-Йили 3-март, украина.
AP

Йеқинқи вақитларда қазақистан вә русийә аммиви ахбарат васитилиридә қазақистанниң мустәқиллиқи вә земин пүтүнлүкигә аит көплигән инкаслар пәйда болмақта. Бу инкаслар болупму русийә вә америка қошма штатлириниң һөкүмәт әмәлдарлири вә башқиму рәсмий шәхслири тәрипидин ейтилған болуп, сиясийонларниң, мутәхәссисләрниң вә башқиларниң диққитини қозғимақта.

Хәвәрләрдин мәлум болушичә, бүгүнки күндә, йәни украинадики уруш һәрикәтлири техиму җиддийлишиватқан вә күчийиватқан бир вақитта бу инкаслар икки хил көз қарашни кәлтүрүп чиқиватмақта.

Биринчи, русийәниң украинаға таҗавуз қилиши дуня миқясида, җүмлидин мәркизий асия җумһурийәтлиридә русийәгә нисбәтән сәлбий инкасларни күчәйтивәткән бу пәйтләрдә ейтилған русийә әмәлдарлириниң қазақистанниң земин пүтүнлүки, мустәқиллиқиға четишлиқ сөзлири қазақистанда җиддий вә наразилиқ инкаслирини пәйда қилған.

Иккинчи, америка қошма штатлириниң әмәлдарлириниң бу мәсилидики инкаслири қазақистанда қизғин муназиригә айланмақта.

Қазақистанда җиддий вә наразилиқ инкаслириниң келип чиқишиға йеқинда русийәниң “владимир соловйоф билән кечилик сөһбәт” намлиқ телевизийә программиси сәвәб болған. Униңда русийәлик сиясәтшунас, американиң ташқи вә ички сиясити бойичә мутәхәссис димитрий дробнитский қазақистанға нисбәтән пикир ейтқан.

“пәрғанә” ахбарат агентлиқи елан қилған “қазақистан ташқи ишлар министирлиқи соловйофниң программисида ейтилған кәскин пикирләргә җаваб қайтурди” намлиқ мақалида ейтилишичә, димитрий дробнитский: “у йәрдиму (йәни қазақистандиму) һазир украинада йүз бериватқандәк шундақла милләтчилик җәрянлириниң башлиниши мумкин. У йәрдә русларму нурғун, вә у йәрдики территорийәму. . . Кәчүрисиләр, вә у йәрдики шәмәй вә бизниң барлиқ ‛росатом‚ атом енергийәси бойичә дөләт бирләшмиси үчүн керәк болған атом йеқилғусиму шу йәрдә” дегән.

Көп вақит өтмәйла қазақистан ташқи ишлар министириниң орунбасари роман василенко буниңға мунасивәтлик қилған билдүрүши мәтбуатларда елан қилинди. У мундақ дегән: “мундақ билдүрүшләр һәққидә тохтилидиған болсақ, дөләт башлиқиму, ташқи ишлар министирлиқи рәһбәрликиму, парламент палаталири рәһбәрлири қатарлиқ башқиму рәһбәрләр бир нәччә қетим мундақ чүшәндүрүшләргә, билдүрүшләргә вә һәр хил сөзләйдиғанларға җаваб қайтурғаниди. Биз, биринчидин, улар русийә федератсийәсиниң рәсмий позитсийәсини йорутмайду, иккинчидин, улар қазақистан вә русийә федератсийәси арисидики зич мунасивәтләргә зиян йәткүзиду, дәп һесаблаймиз”

Министир орунбасари роман василенко русийә даирилириниң мундақ ишларға диққәт қилишини тәвсийә қилған.

Аридин көп вақит өтмәйла русийә президентиниң ахбарат баянатчиси димитрий пескоф телевизийәдә сөз қилип, сиясәтшунасларниң мундақ пикирлиригә диққәт қилмаслиққа чақирип, уларниң москваниң рәсмий позитсийәсини билдүрмәйдиғанлиқини тәкитлигән. Бу һәқтә у қазақистанниң “хабар 24” телевизийә қанили мухбири билән өткүзгән сөһбитидә хәвәр қилған.

Әмди кейинки вақитларда қазақистанниң қошна оттура асия дөләтлири, шундақла русийә вә хитай билән бир вақитта дуня сәһнисидә муһим рол ойнаватқан америка қошма штатлири, ғәрб әллири вә түркийә биләнму өзара дипломатийәлик, сода-иқтисадий һәм мәдәний алақилирини күчәйтиватқанлиқи оттуриға қоюлмақта.

Русийә әмәлдарлири қазақистанниң земин пүтүнлүки мәсилисидә уни чөчүтидиған сөзләрни ейтип қазақистанниң җиддий инкаслирини қозғиғанда америка қошма штатлириниң қазақистандики әлчиси дениел розенблюмниң ейтқан билдүрүши қазақистан вә русийәниң көплигән аммиви ахбарат васитилиридин орун алди. Америка әлчиси 25-ноябирда қазақ аммиви ахбарат васитилири билән өткүзгән сөһбитидә американиң қазақистанниң мустәқиллиқи, игилик вә земин пүтүнлүкини һөрмәт қилидиғанлиқини тәкитлигән.

“қазақистан телеграф агентлиқи” елан қилған “а қ ш қазақистанниң ташқи арилишишсиз өз йолини бәлгиләш һоқуқиниң тәрәпдари” намлиқ мақалида дениел розенблюмниң сөзлиридин нәқил кәлтүрүлгән. У, совет иттипақи йимирилип, мустәқил дөләтләр мәйданға кәлгәндин буян американиң бу дөләтләрниң мустәқиллиқи, игилик вә земин пүтүнлүкигә чоңқур һөрмәт билдүрүп кәлгәнликини оттуриға қойған. У мундақ дегән: “91-йилдин башлап мустәқиллиқ вә игилик принсиплири бүгүнкидәк интайин әһмийәтлик вә муһим болмиған. Биз илгирикидәкла қазақистанниң ташқи арилишиш вә чөчүтишләрсиз өзиниң шәхсий йолини ениқлаш һоқуқиниң тәрәпдари”.

Америка әлчиси қазақистанниң американиң истратегийәлик шерики вә чоң миқдарда америка тиҗарити вә мәбләғлирини җәлп қилишқа қадир актип раваҗлиниватқан мәмликәт икәнликини, қазақистанниң өз байлиқлирини өзи пайдилиниш мумкинчиликигә игә бир дөләт икәнликини билдүргән.

Сиясәтшунас рисбек сәрсенбай әпәнди русийә тәрәптә оттуриға чиқип кәлгән қазақистанниң мустәқиллиқи вә земин мәсилиси һәққидики сөзләр тоғрисида мундақ деди: “икки әл арисидики мунасивәтләрни бир нәччигә бөлүп қараш керәк. Биринчи, мәмликәтлик мунасивәт, йәни сиясәт. Иккинчи, адәттики адәмләрниң мунасивити. Үчинчи, икки тәрәп ахбарат қораллириниң мунасивити. Бу йәрдә гәп украинаға мунасивәтлик болғанлиқтин, өз вақтида қазақистан президенти қасим-жомарт тоқайеф өз пикирини билдүргәниди. Әмма униң позитсийәсини пүткүл қазақистан җамаәтчиликниң позитсийәси дәп қарашқа болмайду. Әслидә бүгүн украинада йүз бериватқан вәқәләр дәл мушундақ тәхминчиләрниң, мушундақ пикир қилғучиларниң, мушундақ ахбарат урушлириниң сәвәблиридин орун алди. Шуниң үчүн мундақ сөзләрдин урушниңму келип чиқиши мумкин. Мундақ сөзләр бикар ейтилмайду. Уларни ейтип қойди, әмди башқа ейтилмайду дейишкә болмайду. Өз вақтида жириновскийларниң ейтқан сөзлиридин кейин бу һәқтә йәниму очуқ дейиливатиду”.

Рисбек сәрсенбай буниң барлиқиниң русийәниң украина вәзийити мунасивити билән еғир әһвалға қеливатқанлиқидин келип чиқиватқанлиқини оттуриға қойди. У русийәниң өз һалини әслигә кәлтүрүш үчүн башқа һәр хил һәрикәтләргә, һәтта иғваларға йүзлинишкә мәҗбур болуватқанлиқини билдүрди.

Сиясәтшунас җасарал қаунишалин әпәнди буниңға мунасивәтлик қазақистан һөкүмәт вәкиллириниң һәр хил пикирләр ейтип кәлгән болсиму, лекин буниң барлиқиниң тоғра әмәсликини илгири сүрди. У мундақ деди: “омумән бу әһвалға башқичә қараш керәк. Һазир әһвалниң җиддий икәнликини һәммиси билиду. Украина вәзийитиму барғансери мурәккәплишиватиду. Русийәлик бәзи әмәлдарлар украина вәзийитини әмди қазақистанға тақап қойғуси келиватиду. Шуниң үчүн мундақ асассиз билдүрүшләргә диққәт қилишниң һаҗити йоқ, дейишкә болмайду. Һазир москваниң позитсийәси дуняға ашкара болди. Русийә рәһбәрлири әнә шундақларни сөзлитип қоюп, арқисидин бузғунчилиқ қилиду. Шуниң үчүн шәхсий мән уларниң ейтқан сөзлирини русийә даирилириниң сөзлири, позитсийәси дәп һесаблаймән”.

Җасарал қуанишалин йәнә русийәниң бәзи әмәлдарлириниң илгириму қазақистан мустәқиллиқиға вә униң территорийәсигә нисбәтән империйәлик, басқунчилиқ мәзмундики пикирләрни қилип кәлгәнликини баян қилди.

Сиясәтшунас пйотр своик әпәнди америка әлчисиниң бир мәмликәтниң вәкили сүпитидә очуқ пикир қилғанлиқини оттуриға қойди.

У мундақ деди: “украина мәсилиси һәл болғанға қәдәр қазақистан вә америка қошма штатлири арисидики мунасивәтләр начарлимайду һәм күчәймәйду, илгирикидәк бир хилда болиду. Қазақистан украина мәсилисидә битәрәп позитсийә игилимәктә. Һазир һәқиқәтәнму украина мәсилиси һәл болмиғучә қазақистанниң вә мәркизий асияниң башқиму мәмликәтлириниң русийә вә америка билән болған мунасивәтлиригә бирәр баһа бериш қийин”.

“синопсис” хитай вә мәркизий асияни тәтқиқ қилиш мәркизиниң мудири руслан изимоф әпәнди мундақ деди: “биринчи нөвәттә, шуни ейтиш керәкки, омумән әлчи һеч қандақ бир йеңилиқ ейтмиди һәм елан қилмиди. Америка қошма штатлириниң қазақистанниң земин вә игилик пүтүнлүкини қоллайдиғанлиқини өзара дипломатийәлик мунасивәтләр орнитилғандин буян билдүрүп кәлгәниди. Кәңрәк ейтқанда, америка мустәқиллиққа еришкән барлиқ дөләтләргә нисбәтән шундақ позитсийә тутуп келиватиду. Әлвәттә, кейинки вақитларда украина уруши мунасивити билән бу мәсилиләр муһим болуп қеливатиду. Шуниң үчүн бу һазир қизғин муназириләрни кәлтүрүп чиқармақта. Бу йәрдә бир дәйдиған гәп, американиң қазақистандики йеңи әлчиси һәқиқәтәнму интайин актип дипломат. У әмәлий нәтиҗә тәрәпдари. Униң сөзлирини һәр хил ташқи вә ички күчләр пәхәслик билән қобул қилиши мумкин. Шәхсән өзүм америка билән болупму иқтисад, технологийә саһәлиридики зич мунасивәтлиримизни сақлап қелишимиз керәк, дәп ойлаймән. Сәвәби америка қошма штатлири қандақла қилған тәқдирдә интайин чоң қудрәткә игә бирдин-бир мәмликәт”.

Буниңдин икки йил илгири қазақистан ташқи ишлар министирлиқи русийәгә нота тапшурғаниди. Шу чағда русийә дөләт думаси, йәни парламентиниң әзаси вячеслав никоноф һазир қазақистан игиләп турған территорийәни “русийә вә совет иттипақиниң совғиси” дәп, ейтқаниди. Қазақистан тәрәп мундақ иғвалиқ билдүрүшләрниң икки дөләт оттурисидики мунасивәтләргә сәлбий тәсир йәткүзидиғанлиқини агаһландурғаниди. Бу хилдики сөзләрниң русийә украинаға таҗавуз қилғандин кейи қайта оттуриға чиқиши қазақистанда җиддий муамилигә учриди.

Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.