Rusiye we amérika emeldarlirining qazaqistan tupraqliri heqqidiki sözliri jiddiy munazire qozghimaqta

Rosiyening chérnigiwdiki hawa hujumidin kéyin buzulghan sheher merkizi. 2022-Yili 3-mart, ukra'ina.

Yéqinqi waqitlarda qazaqistan we rusiye ammiwi axbarat wasitiliride qazaqistanning musteqilliqi we zémin pütünlükige a'it köpligen inkaslar peyda bolmaqta. Bu inkaslar bolupmu rusiye we amérika qoshma shtatlirining hökümet emeldarliri we bashqimu resmiy shexsliri teripidin éytilghan bolup, siyasiyonlarning, mutexessislerning we bashqilarning diqqitini qozghimaqta.

Xewerlerdin melum bolushiche, bügünki künde, yeni ukra'inadiki urush heriketliri téximu jiddiylishiwatqan we küchiyiwatqan bir waqitta bu inkaslar ikki xil köz qarashni keltürüp chiqiwatmaqta.

Birinchi, rusiyening ukra'inagha tajawuz qilishi dunya miqyasida, jümlidin merkiziy asiya jumhuriyetliride rusiyege nisbeten selbiy inkaslarni kücheytiwetken bu peytlerde éytilghan rusiye emeldarlirining qazaqistanning zémin pütünlüki, musteqilliqigha chétishliq sözliri qazaqistanda jiddiy we naraziliq inkaslirini peyda qilghan.

Ikkinchi, amérika qoshma shtatlirining emeldarlirining bu mesilidiki inkasliri qazaqistanda qizghin munazirige aylanmaqta.

Qazaqistanda jiddiy we naraziliq inkaslirining kélip chiqishigha yéqinda rusiyening “Wladimir solowyof bilen kéchilik söhbet” namliq téléwiziye programmisi seweb bolghan. Uningda rusiyelik siyasetshunas, amérikaning tashqi we ichki siyasiti boyiche mutexessis dimitriy drobnitskiy qazaqistan'gha nisbeten pikir éytqan.

“Perghane” axbarat agéntliqi élan qilghan “Qazaqistan tashqi ishlar ministirliqi solowyofning programmisida éytilghan keskin pikirlerge jawab qayturdi” namliq maqalida éytilishiche, dimitriy drobnitskiy: “U yerdimu (yeni qazaqistandimu) hazir ukra'inada yüz bériwatqandek shundaqla milletchilik jeryanlirining bashlinishi mumkin. U yerde ruslarmu nurghun, we u yerdiki térritoriyemu. . . Kechürisiler, we u yerdiki shemey we bizning barliq ‛rosatom‚ atom énérgiyesi boyiche dölet birleshmisi üchün kérek bolghan atom yéqilghusimu shu yerde” dégen.

Köp waqit ötmeyla qazaqistan tashqi ishlar ministirining orunbasari roman wasilénko buninggha munasiwetlik qilghan bildürüshi metbu'atlarda élan qilindi. U mundaq dégen: “Mundaq bildürüshler heqqide toxtilidighan bolsaq, dölet bashliqimu, tashqi ishlar ministirliqi rehberlikimu, parlamént palataliri rehberliri qatarliq bashqimu rehberler bir nechche qétim mundaq chüshendürüshlerge, bildürüshlerge we her xil sözleydighanlargha jawab qayturghanidi. Biz, birinchidin, ular rusiye fédératsiyesining resmiy pozitsiyesini yorutmaydu, ikkinchidin, ular qazaqistan we rusiye fédératsiyesi arisidiki zich munasiwetlerge ziyan yetküzidu, dep hésablaymiz”

Ministir orunbasari roman wasilénko rusiye da'irilirining mundaq ishlargha diqqet qilishini tewsiye qilghan.

Aridin köp waqit ötmeyla rusiye prézidéntining axbarat bayanatchisi dimitriy péskof téléwiziyede söz qilip, siyasetshunaslarning mundaq pikirlirige diqqet qilmasliqqa chaqirip, ularning moskwaning resmiy pozitsiyesini bildürmeydighanliqini tekitligen. Bu heqte u qazaqistanning “Xabar 24” téléwiziye qanili muxbiri bilen ötküzgen söhbitide xewer qilghan.

Emdi kéyinki waqitlarda qazaqistanning qoshna ottura asiya döletliri, shundaqla rusiye we xitay bilen bir waqitta dunya sehniside muhim rol oynawatqan amérika qoshma shtatliri, gherb elliri we türkiye bilenmu öz'ara diplomatiyelik, soda-iqtisadiy hem medeniy alaqilirini kücheytiwatqanliqi otturigha qoyulmaqta.

Rusiye emeldarliri qazaqistanning zémin pütünlüki mesiliside uni chöchütidighan sözlerni éytip qazaqistanning jiddiy inkaslirini qozghighanda amérika qoshma shtatlirining qazaqistandiki elchisi déniél rozénblyumning éytqan bildürüshi qazaqistan we rusiyening köpligen ammiwi axbarat wasitiliridin orun aldi. Amérika elchisi 25-noyabirda qazaq ammiwi axbarat wasitiliri bilen ötküzgen söhbitide amérikaning qazaqistanning musteqilliqi, igilik we zémin pütünlükini hörmet qilidighanliqini tekitligen.

“Qazaqistan télégraf agéntliqi” élan qilghan “A q sh qazaqistanning tashqi arilishishsiz öz yolini belgilesh hoquqining terepdari” namliq maqalida déniél rozénblyumning sözliridin neqil keltürülgen. U, sowét ittipaqi yimirilip, musteqil döletler meydan'gha kelgendin buyan amérikaning bu döletlerning musteqilliqi, igilik we zémin pütünlükige chongqur hörmet bildürüp kelgenlikini otturigha qoyghan. U mundaq dégen: “91-Yildin bashlap musteqilliq we igilik prinsipliri bügünkidek intayin ehmiyetlik we muhim bolmighan. Biz ilgirikidekla qazaqistanning tashqi arilishish we chöchütishlersiz özining shexsiy yolini éniqlash hoquqining terepdari”.

Amérika elchisi qazaqistanning amérikaning istratégiyelik shériki we chong miqdarda amérika tijariti we mebleghlirini jelp qilishqa qadir aktip rawajliniwatqan memliket ikenlikini, qazaqistanning öz bayliqlirini özi paydilinish mumkinchilikige ige bir dölet ikenlikini bildürgen.

Siyasetshunas risbék sersénbay ependi rusiye terepte otturigha chiqip kelgen qazaqistanning musteqilliqi we zémin mesilisi heqqidiki sözler toghrisida mundaq dédi: “Ikki el arisidiki munasiwetlerni bir nechchige bölüp qarash kérek. Birinchi, memliketlik munasiwet, yeni siyaset. Ikkinchi, adettiki ademlerning munasiwiti. Üchinchi, ikki terep axbarat qorallirining munasiwiti. Bu yerde gep ukra'inagha munasiwetlik bolghanliqtin, öz waqtida qazaqistan prézidénti qasim-zhomart toqayéf öz pikirini bildürgenidi. Emma uning pozitsiyesini pütkül qazaqistan jama'etchilikning pozitsiyesi dep qarashqa bolmaydu. Eslide bügün ukra'inada yüz bériwatqan weqeler del mushundaq texminchilerning, mushundaq pikir qilghuchilarning, mushundaq axbarat urushlirining sewebliridin orun aldi. Shuning üchün mundaq sözlerdin urushningmu kélip chiqishi mumkin. Mundaq sözler bikar éytilmaydu. Ularni éytip qoydi, emdi bashqa éytilmaydu déyishke bolmaydu. Öz waqtida zhirinowskiylarning éytqan sözliridin kéyin bu heqte yenimu ochuq déyiliwatidu”.

Risbék sersénbay buning barliqining rusiyening ukra'ina weziyiti munasiwiti bilen éghir ehwalgha qéliwatqanliqidin kélip chiqiwatqanliqini otturigha qoydi. U rusiyening öz halini eslige keltürüsh üchün bashqa her xil heriketlerge, hetta ighwalargha yüzlinishke mejbur boluwatqanliqini bildürdi.

Siyasetshunas jasaral qa'unishalin ependi buninggha munasiwetlik qazaqistan hökümet wekillirining her xil pikirler éytip kelgen bolsimu, lékin buning barliqining toghra emeslikini ilgiri sürdi. U mundaq dédi: “Omumen bu ehwalgha bashqiche qarash kérek. Hazir ehwalning jiddiy ikenlikini hemmisi bilidu. Ukra'ina weziyitimu barghanséri murekkeplishiwatidu. Rusiyelik bezi emeldarlar ukra'ina weziyitini emdi qazaqistan'gha taqap qoyghusi kéliwatidu. Shuning üchün mundaq asassiz bildürüshlerge diqqet qilishning hajiti yoq, déyishke bolmaydu. Hazir moskwaning pozitsiyesi dunyagha ashkara boldi. Rusiye rehberliri ene shundaqlarni sözlitip qoyup, arqisidin buzghunchiliq qilidu. Shuning üchün shexsiy men ularning éytqan sözlirini rusiye da'irilirining sözliri, pozitsiyesi dep hésablaymen”.

Jasaral qu'anishalin yene rusiyening bezi emeldarlirining ilgirimu qazaqistan musteqilliqigha we uning térritoriyesige nisbeten impériyelik, basqunchiliq mezmundiki pikirlerni qilip kelgenlikini bayan qildi.

Siyasetshunas pyotr swo'ik ependi amérika elchisining bir memliketning wekili süpitide ochuq pikir qilghanliqini otturigha qoydi.

U mundaq dédi: “Ukra'ina mesilisi hel bolghan'gha qeder qazaqistan we amérika qoshma shtatliri arisidiki munasiwetler nacharlimaydu hem kücheymeydu, ilgirikidek bir xilda bolidu. Qazaqistan ukra'ina mesiliside biterep pozitsiye igilimekte. Hazir heqiqetenmu ukra'ina mesilisi hel bolmighuche qazaqistanning we merkiziy asiyaning bashqimu memliketlirining rusiye we amérika bilen bolghan munasiwetlirige birer baha bérish qiyin”.

“Sinopsis” xitay we merkiziy asiyani tetqiq qilish merkizining mudiri ruslan izimof ependi mundaq dédi: “Birinchi nöwette, shuni éytish kérekki, omumen elchi héch qandaq bir yéngiliq éytmidi hem élan qilmidi. Amérika qoshma shtatlirining qazaqistanning zémin we igilik pütünlükini qollaydighanliqini öz'ara diplomatiyelik munasiwetler ornitilghandin buyan bildürüp kelgenidi. Kengrek éytqanda, amérika musteqilliqqa érishken barliq döletlerge nisbeten shundaq pozitsiye tutup kéliwatidu. Elwette, kéyinki waqitlarda ukra'ina urushi munasiwiti bilen bu mesililer muhim bolup qéliwatidu. Shuning üchün bu hazir qizghin munazirilerni keltürüp chiqarmaqta. Bu yerde bir deydighan gep, amérikaning qazaqistandiki yéngi elchisi heqiqetenmu intayin aktip diplomat. U emeliy netije terepdari. Uning sözlirini her xil tashqi we ichki küchler pexeslik bilen qobul qilishi mumkin. Shexsen özüm amérika bilen bolupmu iqtisad, téxnologiye saheliridiki zich munasiwetlirimizni saqlap qélishimiz kérek, dep oylaymen. Sewebi amérika qoshma shtatliri qandaqla qilghan teqdirde intayin chong qudretke ige birdin-bir memliket”.

Buningdin ikki yil ilgiri qazaqistan tashqi ishlar ministirliqi rusiyege nota tapshurghanidi. Shu chaghda rusiye dölet dumasi, yeni parlaméntining ezasi wyachéslaw nikonof hazir qazaqistan igilep turghan térritoriyeni “Rusiye we sowét ittipaqining sowghisi” dep, éytqanidi. Qazaqistan terep mundaq ighwaliq bildürüshlerning ikki dölet otturisidiki munasiwetlerge selbiy tesir yetküzidighanliqini agahlandurghanidi. Bu xildiki sözlerning rusiye ukra'inagha tajawuz qilghandin kéyi qayta otturigha chiqishi qazaqistanda jiddiy mu'amilige uchridi.