Русийә-украина кирзиси билән хитайдики ирқий қирғинчилиқ кирзисиға қоюлған қош өлчәм (2)
2022.03.25

Русийә 24-феврал күни окраинаға һуҗум қилғандин кейинла америка, канада, әнгилийә, явропа иттипақи дөләтлири вә башқа бәзи дөләтләр русийәгә бир нәччә қетимлиқ иқтисадий имбарго йүргүзди. Әмма бу дөләтләр уйғурларға ирқий қирғинчилиқ йүргүзүшни давам қиливатқан, йәнә бир җәһәттин русийәни қоллаватқан, һәтта астириттин ярдәм бериватқан хитайға күчлүк җаза тәдбири қолланмиди. Анализчиларниң қаришичә, хитайниң 2-чоң иқтисадий гәвдә вә нопуси көп базар болуштәк алаһидилики хитайни алдирап тәгкили болмайдиған дөләткә айландуруп қойған болуп, хитайни сода шерики дәп қараш юқириқи дөләтләрниң башлиқлиридин тартип, хәлқара карханиларниң лидерлириғичә омумлишип кәткән.
Америкадики Rand сиясәт тәтқиқат мәркизиниң хитай ишлири анализчиси, доктор тимоси һет (Timothy R. Heath) Елхәт арқилиқ бәргән җавабида бу һәқтики көз қаришини баян қилип, мундақ деди:
“русийәниң украинаға һуҗум қилиши билән хитайниң әһвали охшимайду. Русийә явропада җәң отини туташтурди, бузғунчилиқ хәтири күчийип, һәтта ядро урушиға айлиниш хәвпини пәйда қилди. Ғәрб әллири хитайниң уйғурларға йүргүзүп келиватқан ирқий қирғинчилиқидин һесаб елишта чоңрақ мәсулийәтни үстигә елип, көпрәк ишларни қилиши керәк иди. Әмма хитай һазир бай вә қудрәтлик болуп кәткәчкә, бу ишлар тәс болуватиду. Ғәрб әллири өз дөлитидики уйғурларни хитайниң тәһдитлиридин қоғдаш үчүн тәдбир қоллиниватиду; бәзи һөкүмәтләр чәклик даиридә болсиму хитайни җазалап, уйғурларға ярдәм бериватиду”.
Ғәрб әллири русийәни хәлқара пул-муамилә системисидин чиқирип ташлаш билән қалмай, русийә иқтисадиға әҗәллик зәрбә беридиған җазаларни йолға қойған. Әнгилийә BBC ториниң хәвиригә қариғанда, америка билән әнгилийә русийәдин нефит билән тәбиий газ киргүзүшни чәклигән. Русийәниң нефити билән тәбиий газиға 40 пирсәнт тайинидиған явропа иттипақиму буниңға әгәшкән. Ғәрб дөләтлири йәнә русийә мәркизий банкисиниң 630 милярд доллар пулини тоңлитип қойған. Алма, мәкидоналд, кока кола, ситарбакс қатарлиқ хәлқара ширкәтләр русийәдики содисини тохтатқан. Әмма уйғурларға қирғинчилиқ йүргүзүватқан һәмдә русийәгә ярдәм бериватқан хитайға юқириқидәк еғир җазаларниң һечқайсиси берилмигән. Хәлқара ширкәтләр хитайдики зулум вә қул әмгики мәсилисини бир чәткә қайрип қоюп, хитай билән давамлиқ сода қилмақта икән.
Доктор тимоси һет бу һәқтә мундақ дәйду: “ғәрб ширкәтлириниң хитай билән русийәгә болған пәрқлиқ мәйдани икки амилни әкс әттүриду: хитай болса нәп алғили болидиған шерик, русийә ундақ әмәс. Шуңа һәр қайси ширкәтләр русийәгә қариғанда, хитайниң чишиға тегип қоюшни халимайду. Йәнә келип, уйғурлар хитайниң бир қисми дәп етирап қилинған шинҗаңда яшайду, хитай уйғурларға һәр қанчә зулум салсиму, бәрибир өзиниң пуқраси дәп қарилиду. Хәлқара ширкәтләрдә, өз пуқралириға охшимиған дәриҗидә зулум селиватқан дөләтләрни җазалаш һәққидики тонуш нисбәтән төвән. Һалбуки, уларниң мутләқ көп қисми русийәниң украинаға қилған һуҗумини хаталиқ, игилик һоқуққа һөрмәт қилиш, өз ара таҗавуз қилишмаслиқ дәйдиған хәлқара принсипқа хилаплиқ қилғанлиқ дәп қарайду. Йәнә келип, русийә қозғиған бу һуҗум еғир өлүм-йетим вә апәт елип кәлди, ядро уруши хәвпини техиму күчәйтти. Шуңа буму хәлқара ширкәтләрниң алдиға қоюлған җиддий мәсилә болуп қалди”.
Кишилик һоқуқни көзитиш тәшклатиниң хитай ишлири мәсули софийә ричардсон ханим радийомизға қилған сөзидә бу ширкәтләрни кишилик һоқуқ мәсилисидә давамлиқ агаһландуруп туруш керәкликини билдүрди: “биз бу ширкәтләрни уйғур районидики кишилик һоқуқ мәсилисигә диққәт қилишқа чақирип кәлдуқ. Уларниң бу қетим русийәдә сода қилишни тохтитиштики өлчими қизиқарлиқ, уларниң русийә билән уйғур районида қиливатқанлири оттурисидики пәрқ нурғун соалларни туғдуриду. Биз бу ширкәтләрни һәр қандақ содисида очуқ болушқа, уйғур районидики кишилик һоқуқ дәпсәндичиликигә шерик болмаслиққа давамлиқ чақиримиз.”
Америка германийә маршал фондиниң асия ишлири алий тәтқиқатчиси, доктор мәрик оһлберг (Mareike Ohlberg) юқириқи ширкәтләрниң хитайни таллап, русийәни тәрк етишидики сәвәбни баян қилип мундақ деди: “йемәк-ичмәк ширкәтлириниң русийәдин чекингән билән хитайдики ишларға инкас қайтурмаслиқидики бәзи сәвәбләр, мениңчә базар игиләш нисбитигә мунасивәтлик. Бу ширкәтләр русийәгә кәлгән қаттиқ җазаниң бесимиға учриди, русийәдин чекинсәкму бәк зиян тартип кәтмәймиз дәп ойлиди. Әмма хитайға кәлгәндә, у йәрдин чекинишни халимиди, мәнпәәтидин кечәлмиди. Теги тәктидин алғанда, бәзи ишларни бу ширкәтләрниң қарариға бағлап қойғили болмайду, уларниң мәқсити техиму көп пайда елиш. Гәрчә улар кишилик һоқуқ мәсилисигә көңүл бөлимиз десиму, ахирқи һесабта йәнила өзиниң билгинини қилиду, пайда елишқила туриду. Шуңа һәр қайси дөләтләр кархана әхлақини яхшилашқа түрткә болидиған бир механизм бәрпа қилиши керәк. Көплигән ғәрб ширкәтлири хитай билән сода қиливатқан һазирқидәк вәзийәттә бу усул арқилиқ уларға бесим қилғили, мәҗбурий әмгәк вә уйғур районидики җинайәтләргә шерик болған-болмиғанлиқини тәкшүрүп испатлиғили болиду”.
Доктор тимоси һет хитай билән сода қилмақчи болған һәр қандақ ширкәтниң муқәррәр йосунда мәнпәәт билән виҗдан мәсилисигә дуч келдиғанлиқини билдүрүп мундақ дәйду: “хитайниң ирқий қирғинчилиқи әлвәттә наһайити явайи һәм қәбиһ җинайәт. Шуғиниси, у бир дөләтниң өз ичидики пуқралириға зулум селиши дәп қарилиду. Кишиләр ғәрб ширкәтлирини көпрәк әхлақий өлчәм қоллинип, өз пуқралириға ирқий қирғинчилиқ елип бериватқан бир дөләт билән сода қилиштин сақлинишқа чақирса болиду. Бу ширкәтләр немишқа хитайдәк залим бир һөкүмәттин нәп елиштин кечәлмәйду? бу һәққаний бир соалдур”.
Хәвәрләрдин мәлум болушичә, дуняға мәшһур техника ширкити тесланиң қурғучиси илан маск сүний һәмраһ тори Starlink арқилиқ украинадики көчмә телефон ториниң раван болушиға капаләтлик қилған. У 26-март күни тивиттерда учур йоллап: “Starlink мулазимити украинада актип һалға кәлди. Йәнә нурғун бекәтләр қурулуватиду” дегән. Һалбуки, тесла шаңхәйдә завут қурған болуп, бу йил 4-январ күни үрүмчидә көргәзмә дукини ачқаниди. яху иқтисад ториниң йеқинда бәргән хәвәр анализиға қариғанда, елан маскниң уйғур районида еликтирлиқ машиниларни сетиши американиң қануниға хилап болмисиму, әмма уйғурларға еғир зулум селиватқан хитай һөкүмитигә мәнпәәт йәткүзүши америка һөкүмитигә қилинған һақарәт һесаблинидикән. Америка ясаш санаити бирләшмиси рәиси скот паол (Scott Paul): “шинҗаңда сода қиливатқан ширкәтләрниң һәммиси у йәрдә йүз бериватқан мәдәнийәт қирғинчилиқиға шерик болған һесаблиниду. Болупму тесланиң қиливатқанлири һәммидин йиргинчлик” дегән. Русийәгә қарши украинани қоллаватқан илан маск 14-март күни тивиттерда путин билән йәкму-йәк тутишидиғанлиқини елан қилған болуп, буму дуняниң қизиқ нуқтисиға айланған. Әмма илан маскниң та бүгүнгичә уйғурлар учраватқан ирқий зулум вә мәҗбурий әмгәк мәсилисигә қарши күчлүк инкас қайтуруп баққанлиқи яки бирәр иш қилип баққанлиқи мәлум әмәс. Биз бу мәсилә тоғрулуқ тесла ширкитигә хәт язған вә телефон қилған болсақму һечқандақ җаваб алалмидуқ.
Доктор мәрик оһлберг теслаға охшаш ширкәтләрни виҗданий чақириқ билән әмәс, қануний чәклимә билән тоғра йолға салғили болидиғанлиқини билдүрүп мундақ деди: “бу йәрдики мәсилә көпинчә ширкәтләр көз бояпла өткәлдин өтивелишни, бир мәзгилни чидап өткүзүвалғандин кейин давамлиқ өзлириниң содисини қилишни ойлайду. Өткән бир нәччә йилда шуни билдуқки, улар гәрчә ‛хитайдики завутлиримизниң мәҗбурий әмгәк билән четишлиқи йоқ‚ дәп кәлсиму, бу җинайәткә һәқиқәтән шерик болмиғанлиқини испатлашта қийнилиду. Әмәлийәттә уларниң завутлирида ишләйдиғанлар бастуруш сиясити вә ишәнгүсиз зулум астида ишләйду. Мән бу ширкәтләрниң өз ишида һәқ тәрәптә турушини үмид қилимән. Әмма бу йәнила һәр қайси дөләт һөкүмәтлириниң бу һәқтә қанун турғузушиға бағлиқ. Шундила ширкәтләрниң мәсулийәтчанлиқи ашиду, ғәрб ширкәтлириниң мәҗбурий әмгәккә четилип қалмаслиқиға капаләтлик қилғили болиду. Бу арқилиқ гәрчә хитайниң җинайитини тохтатқили болмисиму, хитайниң бу ишқа төләйдиған бәдилини еғирлаштурғили болиду”.
У йәнә хәлқара ширкәтләрниң русийә билән хитайға тутқан позитсийәдики қош өлчәмниң йәнила мәнпәәткә тақишидиғанлиқини, истемалчиларниңму мәнпәәттин бәкрәк өзлириниң виҗданий авазиға қулақ селиши керәкликини билдүрүп мундақ деди: “мән бу ширкәтләрниң окраинани қоллиғанлиқиға рәһмәт ейтимән. Немила дегән билән бу алаһидә бир уруш. Әмма бая ейтқинимдәк, бу ширкәтләр хитайдин пул тепишнила ойлайду, һәм техиму көп пул тепиш пурситини көрди. Шуңа улар қилидиғинини қиливериду. Буни тохтитиш авам хәлққиму бағлиқ, әгәр улар бу ширкәтләргә ‛сән бундақ қилсаң болмайду, сән хитайдики зулумни қоллап туруп җазаға учримисаң, йәнә келип бизгә маллириңни сатсаң қандақ болиду?‚ дейәлиши керәк. Униңдин башқа, байиму дәп өткинимдәк, дөләт буниңға қанун чиқирип, ширкәт-карханиларни бу қилмишни давамлаштуралмайдиған қилиши керәк. Бу бир күндила болидиған иш әмәс, әмма қанчә тез болса шунчә яхши”.
Анализчиларниң билдүргинидәк, йиллардин бери давамлишип келиватқан уйғур ирқий қирғинчилиқи вә мәҗбурий әмгәк мәсилисиниң нөвәттә дунядики әң чоң кишилик һоқуқ кирзиси икәнликини нәзәрдә тутқанда, буму русийә-украина кирзисиға охшашла хәлқаралиқ кирзистур, пәқәтла униң ис-түтәк җәң мәйданида әмәс, бәлки лагерларда, завутларда көзгә көрүнмәйдиған шәкилдә вәһшийләрчә елип бериливатқанлиқи, хитайниң иқтисадий күчи вә көз боямчилиқи түпәйлидин инсанларниң бу паҗиәни көрәлмәйватқанлиқи, билмәйватқанлиқи, хитайниңму тегишлик җазадин қечип келиватқанлиқи бир әмәлийәттур.