“уйғур сот коллегийәси” украинадики уруш җинайитигә тақабил турушниң үлгиси болуп оттуриға чиқти

Мухбиримиз ирадә
2022.04.13
“уйғур сот коллегийәсиниң һөкүми тоғрисида” сөһбәт йиғиниға хитай қаттиқ наразилиқ билдүрди “уйғур сот коллегийәси” ниң баш сотчиси, атақлиқ адвокат сир җефрей найис(Sir Geoffrey Nice) әпәнди сот һөкүмини җакарлимақта. 2021-Йили 9-декабир, лондон.
AP

10-Април күни америкада чиқидиған “ню-йорк қуяши” (NYSUN) гезитидә “‛уйғур сот коллегийәси‚ украинадики уруш җинайитигә тақабил турушниң үлгиси сүпитидә оттуриға чиқти” мавзулуқ бир парчә мулаһизә мақалиси елан қилинди.

Мақалә аптори ивана странди (IVANA STRADNE), хәлқара җинайи ишлар соти (ICC) вә хәлқара әдлийә соти (ICJ) ниң “русийә президенти путинниң вәһшийликлирини тосуп қелишини күтүш саддилиқ,” дәп баһалиған. У буниң орниға әнгилийәдә өткүзүлгән “уйғур сот коллегийәси” ға охшаш мустәқил сот коллегийәси қурулуши керәкликини билдүргән.

У мундақ дегән: “русийә қисимлириниң кийев әтрапидин чекиниши униң украинаниң буча қатарлиқ шәһәрлиридә садир қилған вәһшийликлирини ашкарилиди. Бу җинайәтләр һөҗҗәткә елишни вә дәлил-испатларни ашкарилашни тәләп қилиду. Бирақ, хәлқара җинайи ишлар соти вә хәлқара әдлийә сотиниң президент путинниң вәһшийликлирини тосуп қелишини үмид қилиш саддилиқ. Бу сотлар мустәбит һакимийәтләрниң кечиктүрүши вә бурмилишиниң тәсиригә асанла учрайду, нәтиҗидә сот һөкүмлири өз күчини йоқитиду.”

“уйғур сот коллегийәси” ниң баш сотчиси, атақлиқ адвокат сир җефрей найис(Sir Geoffrey Nice) әпәнди сот һөкүмини җакарлимақта. 2021-Йили 9-декабир, лондон.
“уйғур сот коллегийәси” ниң баш сотчиси, атақлиқ адвокат сир җефрей найис(Sir Geoffrey Nice) әпәнди сот һөкүмини җакарлимақта. 2021-Йили 9-декабир, лондон.
AP

Иванда странди мақалисидә мана бундақ әһвалға қарши украина мәсилиси үчүн “уйғур сот коллегийәси” моделини тәвсийә қилип төвәндикиләрни баян қилған:

“шуңа ғәрб дөләтлири әнгилийәдә қурулған ‛уйғур сот коллегийәси‚ услубидики хәлқаралиқ сотни қоллап, бу урушниң җинайәтлирини хатирилиши вә тәшвиқ қилиши керәк. Бундақ сот коллегийиси униң қарарини иҗра қилишни әмәс, бәлки җамаәт пикригә тәсир көрситишни мәқсәт қилиду.”

“уйғур сот коллегийәси” дуня уйғур қурултийиниң тәләп қилиши билән 2020-йили 9-айда әнглийәниң лондон шәһиридә даңлиқ кишилик һоқуқ адвокати җеффери найис башчилиқида қурулған. Бу коллегийә хитай һөкүмитиниң уйғурларға қаритилған кишилик һоқуқ дәпсәндичиликлирини тәкшүрүш вә топланған дәлил-испатлар арқилиқ хитай һөкүмитиниң “ирқий қирғинчилиқ” җинайити садир қилилған-қилмиғанлиқи үстидә йәкүн чиқиришни мәқсәт қилған иди.

Дуня уйғур қурултийиниң рәиси долқун әйса әпәнди радийомизға қилған сөзидә, юқириқи мақалида ейтилғинидәк, әйни чағда хәлқара җинайи ишлар сот мәһкимиси вә хәлқара әдлийә сотиниң уйғурлар мәсилисигә қарап чиқалмайдиғанлиқиға көзи йәткәндин кейин, мушундақ мустәқил сот тәшкилләшни зөрүр дәп қариғанлиқини билдүрди.

Дәрвәқә, мақалә аптори “уйғур сот коллегийәси” ниң мустәқил вә тәрәпсиз болушиниң хитай һөкүмитигә берилгән зәрбә болғанлиқини алаһидә тилға алған. У төвәндикиләрни дегән: “2020-йили хитайниң кишилик һоқуқ дәпсәндичиликини тәкшүрүш үчүн тәсис қилинған ‛уйғур соти‚ украина үчүн шу хил сотниң үлгиси болалайду. Сот коллегийәси хәлқара қанун мутәхәссислирини үнүмлүк йиғип, хитайниң шинҗаңдики җинайәтлири тоғрисидики зор дәлил-испатларни тәһлил қилди. Бу сотниң үнүми униң мустәқиллиқи билән мунасивәтлик, чүнки у чоң қурулушларниң ағзиға қарап олтурмайду. Бәлки у пәқәт мутәхәссисләрни йиғип, уларниң һөкүм чиқиришиға шараит һазирлайду. Мустәқиллиқ вә тәрәпсизлик нәтиҗисидә бу сот хитайниң хәлқара органларни контрол қилип, яман ғәрәздә һәрикәт қилишиға очуқ-ашкара җәң елан қилған тунҗи юқири дәриҗилик сотқа айланди.”

Долқун әйса әпәндиму сөзидә “уйғур сот коллегийәси” ниң тәрәпсизликиниң хәлқара җамаәтни қайил қилғанлиқини, сотта йиғилған нәччә йүзлигән дәлил-испатларниң хитай һөкүмитиниң җинайәтлирини ашкарилашта вә уни архиплаштурушта муһим рол ойниғанлиқини ейтти. У шундақла “уйғур сот коллегийәси” ниң хәлқарадики җинайәтләрни ениқлашта үлгә қилип көрситилишини уйғур сотиниң нәтиҗиси дәп қарайдиғанлиқини билдүрди.

Мақалә аптори ивана странди русийә-украина тоқунуши үчүн “уйғур сот коллегийәси” қурушниң әвзәлликлирини көрситип өткән болуп, у төвәндики бир қанчә ноқтиға йиғинчақланған:

“бундақ сот коллегийәси хәлқара җинайи ишлар сот мәһкимиси вә хәлқара әдлийә сотиға қариғанда техиму тез хизмәт қилалайду. Чүнки сот коллегийәси б д т ға охшаш органларға четишлиқ болмиғачқа, нөвәттә хәлқара җинайи ишлар сот мәһкимиси вә хәлқара әдлийә соти нөвәттә дуч келиватқан биюрократлиқниң пассиплиқи вә мустәбит һакимийәтләрниң пәрдә арқиси һәрикитидин сақлиналайду.

Бу сот коллегийиси уруш җинайәтлиригә болған тонушини өстүрүп, хата, сахта тәшвиқатларға зәрбә берәләйду. Уруш мәзгилидики учур бошлуқи мурәккәп тоқунушни пуқралар чүшинишкә болидиған усулда тәһлил қилип берәләйдиған нопузлуқ авазға муһтаҗ. Русийә дөләт мудапийә министирлиқи бучадики җәсәтләрниң көрүнүшлирини “сахта” яки украина тәрипидин ғәрб таратқулири үчүн сәһниләштүрүлгән дәп тәшвиқ қилиш арқилиқ, һәқиқий учурни бурмилашниң қиммитини аллиқачан тонуп йәтти. Русийә дипломатийә министирлиқи бу хәвәрни иҗтимаий таратқуларниң һәммисидә кәң тарқатти. Шуңа бундақ бир сот коллегийәси буниңға қарши аваз болалайду.”

Әнгилийәдики ирқий қирғинчилиққа тақабил туруш бирләшмисиниң қурғучлиридин бири, шундақла дуня уйғур қурултийиниң мәслиһәтчиси лук ди пулфорд әпәнди радийомизға қилған сөзидә “уйғур сот коллегийәси” гә охшаш бир хәлқаралиқ сотниң русийәни әйибләшниң бир йоли болуши мумкинликини ейтти. У мундақ деди:

“шундақ, һөкүмәтләр русийәни украинадики җинайәтлири үчүн җавабкарлиққа тартишқа йетәрсиз қалған бир шараитта, бир хәлқаралиқ сот коллегийәси қуруш яхши бир таллаш болуши мумкин. Толиму әпсус, хәвпсзлик кеңишидики вето һоқуқи сәвәбидин б д т арқилиқ хәлқаралиқ нормал адаләт системисини йүргүзүш мумкин болмай келиватиду. Бундақ әһвалда сот коллегийәси бир амал болалайду. Бирақ бундақ сотларниң һәқиқий үнүмгә еришиши үчүн һөкүмәтләр бу сот ахиридики йәкүнни қануний дәп қобул қилиши керәк. Униң үстигә һазир хәлқара җинайи ишлар сот мәһкимисиниң баш тәптишиму русийәниң уруш җинайәтлирини тәкшүрүш үчүн барлиқ пакитларға қарап чиқишқа тәйяр. Шуңа русийәни җавабкарлиққа тартишниң йоллири йәнила мәвҗут.”

Мәлум болушичә, “хәлқара җинайи ишлар сот мәһкимиси” русийәниң уруш җинайити үстидин тәкшүрүшни башлиған болуп, улар 2013-йилидин һазирғичә болған арилиқтики пакитларни йиғип, шуниңға асасән русийә үстидики уруш җинайити, инсанийәткә қарши туруш җинайити вә ирқий қирғинчилиқ қатарлиқ әйибләшләр үстидин қарап чиқидикән. Әмма мақалә аптори хәлқара җинайи ишлар сот мәһкимисиниң тәкшүрүшини интайин аста вә үнүмсиз дәп қарайдикән. У буниңға хәлқара җинайи ишлар сот мәһкимисиниң русийә-грузийә уруши садир болуп аридин 14 йил өткәндин кейин, бу йил уруш җинайити садир қилған үч шәхсни қолға елишни тәләп қилғанлиқини, әмма русийәниң бу үч төвән дәриҗилик әмәлдариниң әйиблинишигә йол қоймай уларни тапшуруп бәрмигәнликини мисал қилип көрсәткән. Шуңа у мақалисда “русийәниң 3 нәпәр төвән дәриҗилик әмәлдарини җазалиялмиған хәлқара җинайи ишлар сотиниң дунядики әң чоң ядро қорал амбирини контрол қилидиған путинни сотқа тартип җазалишиниң мумкин болмайдиғанлиқини, бу йил март ейидиму хәлқара җинайи ишлар сот мәһкимиси руйсийә украинадики һәрбий һәрикитини дәрһал тохтитиши керәк, дегән болсиму, русийәниң уруш җинайити садир қилишини тосиялмиғанлиқини” тәкитлигән. У мақалисини “биз хәлқ сотиниң русийә-украина тоқунушиға тақабил туруш иқтидарини ениқ көзитишимиз керәк. Бундақ органлар җинайәтчиләрни сотқа тартиш үчүн йеـтәрсиз, бу ениқ. Әмма сот коллегийиси дуняниң украинада садир қилинған қилмишларни вә уни кимниң қилғанлиқини һәргиз унтуп қалмаслиқиға капаләтлик қилидиған башламчи авазға айлиналайду,” дәп ахирлаштурған.

Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.