“Uyghur sot kollégiyesi” ukra'inadiki urush jinayitige taqabil turushning ülgisi bolup otturigha chiqti

“Uyghur sot kollégiyesi” ning bash sotchisi, ataqliq adwokat sir jéfréy nayis(Sir Geoffrey Nice) ependi sot hökümini jakarlimaqta. 2021-Yili 9-dékabir, london.

10-April küni amérikada chiqidighan “Nyu-york quyashi” (NYSUN) gézitide “‛Uyghur sot kollégiyesi‚ ukra'inadiki urush jinayitige taqabil turushning ülgisi süpitide otturigha chiqti” mawzuluq bir parche mulahize maqalisi élan qilindi.

Maqale aptori iwana strandi (IVANA STRADNE), xelq'ara jinayi ishlar soti (ICC) we xelq'ara edliye soti (ICJ) ning “Rusiye prézidénti putinning wehshiyliklirini tosup qélishini kütüsh saddiliq,” dep bahalighan. U buning ornigha en'giliyede ötküzülgen “Uyghur sot kollégiyesi” gha oxshash musteqil sot kollégiyesi qurulushi kéreklikini bildürgen.

U mundaq dégen: “Rusiye qisimlirining kiyéw etrapidin chékinishi uning ukra'inaning bucha qatarliq sheherliride sadir qilghan wehshiyliklirini ashkarilidi. Bu jinayetler höjjetke élishni we delil-ispatlarni ashkarilashni telep qilidu. Biraq, xelq'ara jinayi ishlar soti we xelq'ara edliye sotining prézidént putinning wehshiyliklirini tosup qélishini ümid qilish saddiliq. Bu sotlar mustebit hakimiyetlerning kéchiktürüshi we burmilishining tesirige asanla uchraydu, netijide sot hökümliri öz küchini yoqitidu.”

AP

Iwanda strandi maqaliside mana bundaq ehwalgha qarshi ukra'ina mesilisi üchün “Uyghur sot kollégiyesi” modélini tewsiye qilip töwendikilerni bayan qilghan:

“Shunga gherb döletliri en'giliyede qurulghan ‛Uyghur sot kollégiyesi‚ uslubidiki xelq'araliq sotni qollap, bu urushning jinayetlirini xatirilishi we teshwiq qilishi kérek. Bundaq sot kollégiyisi uning qararini ijra qilishni emes, belki jama'et pikrige tesir körsitishni meqset qilidu.”

“Uyghur sot kollégiyesi” dunya Uyghur qurultiyining telep qilishi bilen 2020-yili 9-ayda en'gliyening london shehiride dangliq kishilik hoquq adwokati jéfféri nayis bashchiliqida qurulghan. Bu kollégiye xitay hökümitining Uyghurlargha qaritilghan kishilik hoquq depsendichiliklirini tekshürüsh we toplan'ghan delil-ispatlar arqiliq xitay hökümitining “Irqiy qirghinchiliq” jinayiti sadir qililghan-qilmighanliqi üstide yekün chiqirishni meqset qilghan idi.

Dunya Uyghur qurultiyining re'isi dolqun eysa ependi radiyomizgha qilghan sözide, yuqiriqi maqalida éytilghinidek, eyni chaghda xelq'ara jinayi ishlar sot mehkimisi we xelq'ara edliye sotining Uyghurlar mesilisige qarap chiqalmaydighanliqigha közi yetkendin kéyin, mushundaq musteqil sot teshkilleshni zörür dep qarighanliqini bildürdi.

Derweqe, maqale aptori “Uyghur sot kollégiyesi” ning musteqil we terepsiz bolushining xitay hökümitige bérilgen zerbe bolghanliqini alahide tilgha alghan. U töwendikilerni dégen: “2020-Yili xitayning kishilik hoquq depsendichilikini tekshürüsh üchün tesis qilin'ghan ‛Uyghur soti‚ ukra'ina üchün shu xil sotning ülgisi bolalaydu. Sot kollégiyesi xelq'ara qanun mutexessislirini ünümlük yighip, xitayning shinjangdiki jinayetliri toghrisidiki zor delil-ispatlarni tehlil qildi. Bu sotning ünümi uning musteqilliqi bilen munasiwetlik, chünki u chong qurulushlarning aghzigha qarap olturmaydu. Belki u peqet mutexessislerni yighip, ularning höküm chiqirishigha shara'it hazirlaydu. Musteqilliq we terepsizlik netijiside bu sot xitayning xelq'ara organlarni kontrol qilip, yaman gherezde heriket qilishigha ochuq-ashkara jeng élan qilghan tunji yuqiri derijilik sotqa aylandi.”

Dolqun eysa ependimu sözide “Uyghur sot kollégiyesi” ning terepsizlikining xelq'ara jama'etni qayil qilghanliqini, sotta yighilghan nechche yüzligen delil-ispatlarning xitay hökümitining jinayetlirini ashkarilashta we uni arxiplashturushta muhim rol oynighanliqini éytti. U shundaqla “Uyghur sot kollégiyesi” ning xelq'aradiki jinayetlerni éniqlashta ülge qilip körsitilishini Uyghur sotining netijisi dep qaraydighanliqini bildürdi.

Maqale aptori iwana strandi rusiye-ukra'ina toqunushi üchün “Uyghur sot kollégiyesi” qurushning ewzelliklirini körsitip ötken bolup, u töwendiki bir qanche noqtigha yighinchaqlan'ghan:

“Bundaq sot kollégiyesi xelq'ara jinayi ishlar sot mehkimisi we xelq'ara edliye sotigha qarighanda téximu téz xizmet qilalaydu. Chünki sot kollégiyesi b d t gha oxshash organlargha chétishliq bolmighachqa, nöwette xelq'ara jinayi ishlar sot mehkimisi we xelq'ara edliye soti nöwette duch kéliwatqan biyurokratliqning passipliqi we mustebit hakimiyetlerning perde arqisi herikitidin saqlinalaydu.

Bu sot kollégiyisi urush jinayetlirige bolghan tonushini östürüp, xata, saxta teshwiqatlargha zerbe béreleydu. Urush mezgilidiki uchur boshluqi murekkep toqunushni puqralar chüshinishke bolidighan usulda tehlil qilip béreleydighan nopuzluq awazgha muhtaj. Rusiye dölet mudapiye ministirliqi buchadiki jesetlerning körünüshlirini “Saxta” yaki ukra'ina teripidin gherb taratquliri üchün sehnileshtürülgen dep teshwiq qilish arqiliq, heqiqiy uchurni burmilashning qimmitini alliqachan tonup yetti. Rusiye diplomatiye ministirliqi bu xewerni ijtima'iy taratqularning hemmiside keng tarqatti. Shunga bundaq bir sot kollégiyesi buninggha qarshi awaz bolalaydu.”

En'giliyediki irqiy qirghinchiliqqa taqabil turush birleshmisining qurghuchliridin biri, shundaqla dunya Uyghur qurultiyining meslihetchisi luk di pulford ependi radiyomizgha qilghan sözide “Uyghur sot kollégiyesi” ge oxshash bir xelq'araliq sotning rusiyeni eyibleshning bir yoli bolushi mumkinlikini éytti. U mundaq dédi:

“Shundaq, hökümetler rusiyeni ukra'inadiki jinayetliri üchün jawabkarliqqa tartishqa yétersiz qalghan bir shara'itta, bir xelq'araliq sot kollégiyesi qurush yaxshi bir tallash bolushi mumkin. Tolimu epsus, xewpszlik kéngishidiki wéto hoquqi sewebidin b d t arqiliq xelq'araliq normal adalet sistémisini yürgüzüsh mumkin bolmay kéliwatidu. Bundaq ehwalda sot kollégiyesi bir amal bolalaydu. Biraq bundaq sotlarning heqiqiy ünümge érishishi üchün hökümetler bu sot axiridiki yekünni qanuniy dep qobul qilishi kérek. Uning üstige hazir xelq'ara jinayi ishlar sot mehkimisining bash teptishimu rusiyening urush jinayetlirini tekshürüsh üchün barliq pakitlargha qarap chiqishqa teyyar. Shunga rusiyeni jawabkarliqqa tartishning yolliri yenila mewjut.”

Melum bolushiche, “Xelq'ara jinayi ishlar sot mehkimisi” rusiyening urush jinayiti üstidin tekshürüshni bashlighan bolup, ular 2013-yilidin hazirghiche bolghan ariliqtiki pakitlarni yighip, shuninggha asasen rusiye üstidiki urush jinayiti, insaniyetke qarshi turush jinayiti we irqiy qirghinchiliq qatarliq eyibleshler üstidin qarap chiqidiken. Emma maqale aptori xelq'ara jinayi ishlar sot mehkimisining tekshürüshini intayin asta we ünümsiz dep qaraydiken. U buninggha xelq'ara jinayi ishlar sot mehkimisining rusiye-gruziye urushi sadir bolup aridin 14 yil ötkendin kéyin, bu yil urush jinayiti sadir qilghan üch shexsni qolgha élishni telep qilghanliqini, emma rusiyening bu üch töwen derijilik emeldarining eyiblinishige yol qoymay ularni tapshurup bermigenlikini misal qilip körsetken. Shunga u maqalisda “Rusiyening 3 neper töwen derijilik emeldarini jazaliyalmighan xelq'ara jinayi ishlar sotining dunyadiki eng chong yadro qoral ambirini kontrol qilidighan putinni sotqa tartip jazalishining mumkin bolmaydighanliqini, bu yil mart éyidimu xelq'ara jinayi ishlar sot mehkimisi ruysiye ukra'inadiki herbiy herikitini derhal toxtitishi kérek, dégen bolsimu, rusiyening urush jinayiti sadir qilishini tosiyalmighanliqini” tekitligen. U maqalisini “Biz xelq sotining rusiye-ukra'ina toqunushigha taqabil turush iqtidarini éniq közitishimiz kérek. Bundaq organlar jinayetchilerni sotqa tartish üchün yéـtersiz, bu éniq. Emma sot kollégiyisi dunyaning ukra'inada sadir qilin'ghan qilmishlarni we uni kimning qilghanliqini hergiz untup qalmasliqigha kapaletlik qilidighan bashlamchi awazgha aylinalaydu,” dep axirlashturghan.