Közetküchiler: “Rusiyening süyiqest shériki bolghan xitaymu jazalinishi kérek”

Rusiye prézidénti wiladimir putin 24-féwral ukra'inagha hujum qozghighandin buyan, xitayning bu mesilidiki pozitsiyesi küchlük diqqet qozghap kelmekte. Xitayning rusiyening ukra'inagha qilghan tajawuzchiliqini “Ishghal” dep atimasliqi we uni eyibleshni ret qilghanni az dep, uning bu tajawuzchiliqtin aliburun xewiri barliqi, béyjing qishliq olimpik mezgilide putinning xitay dölet re'isi shi jinping bilen körüshüp, uning qollishigha érishkenliki heqqidiki xewerlerning otturigha chiqishi, küchlük munazire qozghidi.

Yéqinda “Washin'gton pochtisi” gézitining tonulghan iston yazghuchisi josh rogin bir parche obzor maqalisi élan qilip, xitayning ukra'ina mesilisidiki ornigha baha bergen.

U maqalisini mundaq dep bashlighan: “Rusiye prézidénti wiladimir putin ukra'inagha rehimsizlerche we sewebsizche tajawuzchiliqini bashlighandin buyan, xitay hökümiti özini “Biterep dölet”, hetta “Krizisni hel qilishning yoshurun achquchi” dep körsitishke urunup keldi. Emeliyette, xitay dölet re'isi shi jinping putinning yardemchi süyiqestchisi süpitide heriket qilmaqta. Perez qilghinimizdek, xitay teripini tallidi, emma uning tallighan teripi ukra'ina yaki gherb emes.”

Josh rogin maqaliside xitay hökümitining urushtin ilgiri ukra'inaning igilik hoquqigha hörmet qilinishi kéreklikini tekitligenliki, emma urushtin kéyin b d t xewpsizlik kéngishide rusiyeni eyiblesh üchün bilet tashlan'ghanda, bilet tashlashtin waz kechkenlikini, xitayning bu herikitining bezi gherblik közetküchiler we dölet erbabliri arisida xitay ukra'ina mesiliside ganggirap qalghan bolushi mumkin, dégen keypiyatni yaratqan bolsa؛ yene hetta xitayni putin'gha bésim ishlitishke köndürüshimiz kérek, dégen chüshenchini peyda qilghanliqini bayan qilghan. U yene hetta amérika tashqiy ishlar ministiri antoniy bilinkinning ötken hepte xitay tashqiy ishlar ministiri wang yi bilen körüshkende, uningdin rusiyening herikitini ochuq-ashkara eyibleshni telep qilghanliqinimu eskertip mundaq dégen:

“Emeliyette biz béyjingning herikitige qaraydighan bolsaq, xitayning rusiye bilen baldurla kéliship bolghanliqi éniq. Tajawuzchiliq urushidin texminen üch hepte burun, putin bilen shi jinping béyjingda körüshüp, özlirining 5000 sözlüktin oshuq hemkarliq xitabnamisini élan qilghan idi. Shi jinping yene putin bilen béyjinggha paydiliq shertler asasidiki 30 yilliq tebi'iy gaz kélishimi imzalidi. Xewerlerde éytilghinidek, shi jinping putin'gha ukra'inagha tajawuz qilish üchün yéshil chiragh yéqipla qalmay, putindin béyjing olimpik tenheriket musabiqisi axirlashquche saqlashni telep qilghan. Derweqe, putin qishliq olimpikning yépilish murasimining etisila ukra'inaning zéminidiki ikki rayonni ‛ikki musteqil dölet‚ dep tonuydighanliqini jakarlidi we üch kündin kéyin herbiy hujum qozghidi. Mana bu waqit jedwili hemmini ashkarilap turmaqta.”

Yuqiriqi bu köz qarash nöwette amérikadiki xitay weziyet közetküchiliride birdek omumlishiwatqan bolup, amérikadiki kor analitik tetqiqat merkizining qurghuchisi, xitay ishliri tetqiqatchisi doktor andérs kormu radiyomizgha qilghan sözide, xitayning rusiyening muhim shériki ikenlikini tekitlidi.

U mundaq dédi: “Menche, qudretlik diktatorning biri bolghan shi jinping rusiyening ukra'inadiki ishghalini bashtin béri qollighan. Chünki putinning bundaq bir qollashqa érishmey turup heriketke ötüshi mumkin emes. Chünki putin özining iqtisadiy jaza tedbirlirige uchraydighanliqini, shunga özining iqtisadi küchini xitay bilen soda qilish arqiliq dawamlashturushi lazimliqini biletti. Shunga u xitay bilen bu kélishimni baldurla tüzüp bolghan, derweqe, u xitayni 30 yil tebi'iy gaz bilen teminleydighan kélishimni olimpik mezgilde tüzdi. Shunga men shi jinpingning buningdin xewiri barliqigha we uninggha yéshil chiraq yaqqanliqigha ishinimen.”

Amérikadiki Uyghur weziyet analizchisi élshat hesen ependimu radiyomizgha qilghan sözide, bu köz qarashni algha sürüp: “Xitayning aldin xewiri barliqida shübhe yoq” dédi.

Élshat hesen ependi mundaq dédi: “Xitayning rusiyening ukra'inagha kiridighanliqidin xewiri barliqida héchqandaq shübhe yoq. Buning nurghun alametliri bar. Xitay rusiyening ukra'inani nahayiti tézla qolgha alidighanliqigha ishen'gen. U gherb rusiyening herikitige taqabil turalmaydu, shunga rusiyedin kéyin bizmu teywenni qolgha alimiz, dep oylighan bolushi mumkin. Ishlar xitayning oylighinidek bolmay qalghan bolsimu, rusiyening ukra'inagha qilghan hujumini xitayning qollap bergenliki éniq.”

“Wal-sitrit zhornili” gézitining xewer qilishiche, ukra'ina prézidéntining iqtisad meslihetchisi olég usténko yéqinda pétérson xelq'ara iqtisad tetqiqat ornining yighinigha sin arqiliq qatniship söz qilghanda: “Hazir ukra'ina urushidin heqiqiy nepke érishken birdinbir dölet xitay bolup qaldi. Rusiyening énérgiyesige choqum hemme tereplik émbargo bolushi kérek,” dégen. Usténko ependi yene “Moskwaning kelgüsi bir qanche yilda xelq'araliq jaza tedbirlidin qéynilidighanliqi, shunga ularning birdinbir alaqe qilghuchisining xitay bolidighanliqini” éytqan.

Doktor andérs kormu bu urushning xitaygha paydiliq weziyet yaritiwatqanliqini we buninggha qet'iy yol qoyulmasliqi kéreklikini eskertti.

U mundaq dédi: “Bu urush rusiyeni xitayning yanchuqigha sélip qoydi. Yene bir jehettin bu urush xitayning Uyghurlargha qaritiwatqan irqiy qirghinchiliqi we shuning bilen birge tibetler, falun'gung murtliri we kishilik hoquq adwokatlirigha qiliwatqan ziyankeshliki üstidiki diqqetni buriwetti. Mushu tapta biz yawropa ittipaqi we amérikaning xéli nopuzluq emeldarlirining béyjingni ziyaret qilip xitaydin yardem qilishni telep qiliwatqanliqini körüwatimiz. Yeni yighip éytqanda, urushtin awwal amérikaning birinchi nomurluq düshmini dep élan qilin'ghan xitay hazir qaytidin gherblik emeldarlar közide bir qanunluq hakimiyetke aylandi. Menche, bu hem yawropa ittipaqi we amérika üchün xeterlik. Amérika hökümiti xitayning rusiyening suyqestchi shériki ikenlikini ochuq-ashkara atishi we rusiyege qoyghan'gha oxshash kölemdiki jaza tedbirlirini qoyushi kérek. Uning bu urushtin payda élishigha hergiz yol qoymasliqi kérek.”

Melum bolushiche, amérika hökümiti rusiyening ukra'ina hujumidin kéyin xitaydin herbiy lazimetlikler we bashqa yardemlerni teminleshni telep qilghanliqini ashkarilighan bolup, amérika dölet xewpsizlik meslihetchisi jek solliwan, eger xitay rusiyening ukra'inagha qoralliq tajawuz qilishigha qarita yürgüzülgen jazalash tedbirliridin qéchishigha yardem qilsa, u halda xitayning muqerrer aqiwetke duch kélidighanliqini agahlandurghan.

Roytérs agéntliqining xewer qilishiche, jeyk solliwan bu sözlerni 14-mart düshenbe küni xitay kompartiyesining tashqiy ishlargha mes'ul siyasiy byuro ezasi yang jyéchi bilen italiye paytexti rimda uchrishishtin bir kün awwal éytqan bolup, uning bu yighinda xitay terepke amérikaning bu heqtiki meydanini tekitleydighanliqi xewer qilinmaqta.

Andérs korning qarishiche, jeyk solliwan uchrishishta xitaygha ukra'ina mesiliside rusiyeni emes, amérikani qollashni, undaq bolmaydiken xitayning bu urushtin xewiri barliqi heqqidiki téximu ishenchilik pakitlarni ashkarilaydighanliqi, iqtisadiy jaza tedbirlirini yolgha qoyudighanliqini dep bésim qilidiken.

U mundaq dédi: “Jeyk solliwén bügünki uchrishishta qisqisi xitaygha tehdit qilidu. Buning bilen shi jinping rusiyeni qistaydu, ular yene jazagha uchrimay turup rusiyeni qollashning yolini beribir tapidu. Bu bir qéyin oyun. Menche, amérika baydin hökümiti we shundaqla yawropa döletliri shi jinpingni özige qayil qilimiz, dep qarawatidu. Lékin ular xitayning bir zalim déktatorliqini, uning tinchliq emes, qalaymiqanchiliq chiqirishni yaxshi köridighanliqini, ularning hergiz özgermeydighanliqidek pakitni untup qalmasliqi kérek. Amérika baydén hökümiti mesilini déplomatiye hel qilish terepdari. Emma rusiye bilen xitay her ikkilisi hoquq we qudretke toymaydighan, meqsitige yétish üchün waste tallimaydighan zalimlar bolup, ulargha yalghuz déplomatiye yéterlik emes. Amérika xitayni peqet tehdit qilish emes, belki uning iqtisadigha éghir zerbe béridighan iqtisadiy tedbirler bilen jazalishi, ishlepchiqirish zenjirlirini teywen, jenubiy koriye we bén'gal qatarliq döletlerge yötkishi kérek. Qisqisi, amérika qatarliq gherb elliri emdi déktator hakimiyetler bilen normal alaqe qilishni toxtitishi, iqtisadiy alaqe arqiliq ularni küchlendürüshni toxtitishi, zalim diktatorlarning hergiz özgermeydighanliqini tonup yétishi kérek.”

“Washin'gton pochtisi” gézitining iston yazghuchisi josh roginmu özining maqaliside buni eskertip: “Putinning ukra'inagha tajawuz qilghanliqini nezerde tutqanda, gherbning rusiye bilen hemkarliship, xitaygha taqabil turush idiyesi hazir quruq gepke aylandi. Shuninggha oxshash xitay bilen rusiyege qarshi hemkarlishish uqumimu oxshashla exmiqaniliqtur. Biz rusiye-xitay birlikini ayriwételmeymiz, shunga biz her ikkisige taqabil turush üchün tirishishimiz kérek,” dégen.