Ши җинпиңниң русийә зиярити дуня вәзийитиниң давамлиқ давалғуш ичидә икәнликини көрсәтмәктә

Хитай компартийәсиниң баш секритари ши җинпиң 3-айниң 20-күни русийәгә берип үч күнлүк зияритини башлиған, униң русийә президенти виладимир путин билән көрүшүп, украина уруши һәққидә немә дейишкәнлики таратқуларниң диққәт нәзәридә болмақта.

Бу ши җинпиңниң үчинчи қетим хитайниң әң алий рәһбири болғандин кейин елип барған тунҗи дөләт зиярити болуп, у һакимийәт йүргүзүватқан 10 йиллар мабәйнидә путин билән 40 қетимдәк көрүшкән.

Әнгилийә “муһапизәтчи” ториниң 20-март күни хәвәр қилишичә, хитай компартийәсиниң баш секритари ши җинпиң русийәдики зиярити давамида путин билән ғәйрий рәсмий шәкилдә 4 саәт сөһбәтләшкән. Ши җинпиң “хитай русийә билән бирликтә бирләшкән дөләтләр тәшкилатини мәркәз қилған йеңи дуня тәртипини қоғдашқа тәйярлинип болди” дегән. Русийә президенти путин хитайниң украина урушини тохтитиш һәққидә оттуриға қойған тәклипини музакирә қилғанлиқини, тинчлиқ сөһбитини рәт қилмайдиғанлиқини билдүргән.

Америкадики сиясий анализчи гордон чаң әпәнди ши җинпиңниң бу қетим путинни зиярәт қилиши һәққидә мундақ деди: “қариғанда, бу зиярәт хитайниң русийәниң һуҗуми, җүмлидин украинада өткүзгән ирқий қирғинчилиқ җинайитини қоллайдиғанлиқини көрситиду. Ши җинпиң москвада путин билән охшаш мәқсәттә икәнликини ейтти. У бу йәрдә чақчақ қилмайватиду, ши җинпиң билән путин һәр иккиси ирқий қирғинчилиқ вә инсанийәткә қарши җинайәт өткүзүватиду; улар сиясәтлирини өзара маслаштуруп, хәлқара системини икки лагерға бөлүп, йеңи бир оқ мәркизи пәйда қиливатиду. Шуңа украина гоя йеңи соғуқ мунасивәтләр урушиниң биринчи бекитигә айлинип қалди, хитай билән русийә тәшәббускарлиқни қолиға еливалди. Бу әһвал худди 20-әсирниң 30-йиллирида ғәрбтики демократик дөләтләр қалаймиқанчилиқ ичидә қалғандәк бир вәзийәткә охшап кетиду”.

Хитай алдинқи айда украина урушини тохтитиш һәққидә 12 түрлүк тәклипни оттуриға қойған болуп, украина президенти виладимир зелинкиси униңға еһтият билән муамилә қилған, әмма америка билән явропа хитайниң бу ишта путинниң җинайитигә көз юмғанлиқини билдүргәниди.

“әл-җәзирә” қанилиниң хәвәр қилишичә, украина ташқи ишлар миниситири олег николенко ши җинпиңниң бу қетимлиқ русийә зиярити һәққидә тохтилип: “биз хитай һөкүмитиниң русийәгә болған тәсиридин пайдилинип, русийәниң украинаға қилған таҗавузчилиқ урушини тохтитишини үмид қилимиз” дегән.

Америка ташқий ишлар министири антони билинкин 3-айниң 20-күни бу һәқтә ипадә билдүрүп: “хәлқара җинайи ишлар соти русийә президенти виладимир путинни ‛уруш җинайәтчиси‚ дәп қолға елиш буйруқи чиқарғандин кейин, хитай президентиниң москвани зиярәт қилиши русийәниң бу җинайәтни давамлаштурушиға чапан япқанлиқ. Демәк, хитай президенти украинада йүз бериватқан вәһишйликкә пәрва қилмайдиғанлиқини көрсәтти” дегән.

Бу һәқтә “ню-йорк вақти гезити” дә елан қилинған бир мақалидә ейтилишичә, антони билинкин хитайниң украина кирзисини һәл қилиш тоғрулуқ оттуриға қойған мүҗмәл пиланлириниң пәқәт русийәгә пайдилиқ икәнликини билдүргән. У америка ташқий ишлар министирликиниң йәр шари кишилик һоқуқ йиллиқ доклати һәққидә қисқичә мәлумат бәргәндә, русийә армийәсиниң украинада өткүзгән бир қатар вәһший җинайәтлирини қаттиқ әйблигән.

Америкадики рәнд сиясәт тәтқиқат мәркизиниң хитай ишлири анализчиси раймонд (Raymond Kuo) хитай билән русийәниң охшаш кемидә кетиватқан җинайәтчиләр икәнликини көрситип мундақ дәйду: “мәнчә, русийә билән хитайниң һәр иккиси хәлқара қанун вә өлчәмләргә хилаплиқ қилип, инсанийәткә қарши җинайәтләрни өткүзди. Антони билинкин ши җинпиңни путинниң җинайитигә чапан йепиватиду, деди. Бу наһайити тоғра гәп. Чүнки путинға тутуш буйруқи чиқирилип арқидинла ши җинпиң униң билән көрүшти, униңға мәдәт бәрди. Мана булар хитайниң русийәниң украинадики таҗавузчилиқ урушиға ярдәм қиливатқанлиқини көрситиду”.

Ши җинпиң русийәни зиярәт қиливатқан күнләрдә японийә баш вәзири фумио кишида (Fumio Kishida) һиндистанни зиярәт қилип, хитайниң тәһдитигә тақабил туруш үчүн һинди-тинч окян дөләтлиригә 75 милярд доллар мәбләғ салидиғанлиқини, һиндистан билән истратегийәлик һәмкарлиқини күчәйтидиғанлиқини елан қилған. У йәнә украинани туюқсиз зиярәт қилип, рус әскәрлириниң қирғинчилиқида өлүп кәткән украина пуқралириға тәзийә билдүргән. японийә баш вәзириниң бу икки дөләтни зиярәт қилиши демократик дөләтләрниң русийә билән хитай иттипақиға қарши мәйданини рошән ипадилигән.

Америкадики маршал фондиниң тәтқиқатчиси закари копер (Zachary Cooper) бу һәқтә мундақ дәйду: “мәнчә, санаити тәрәққий қилған демократик дөләтләр оттурисидики бирлик барғанчә күчийиватиду. Буниң ичидә америка, канада, явропадики көп қисим дөләтләр, японийә, корийә, тәйвән, австралийә қатарлиқ дөләтләр ачқучлуқ рол ойнаватиду. Йәнә бир яқтин, русийә билән хитайниң өзара бирлишишкә күчәватқанлиқини көрүватимиз. Шуңа бәзиләр уни йәнә бир қутуп дәпму атимақта. Мәнчә бу риқабәт күнсери күчийиватиду”.

Анализчи раймонд ко американиң демократик дуня тәртипини қоғдаш җәһәттики тиришчанлиқиға үмид билән қарайдиғанлиқини билдүрүп мундақ деди: “америка хитайниң әтрапидики иқтисадий дөләтләрни вә украинани қоллайдиған демократик дөләтләрни бирләштүрмәктә. Ши җинпиң билән путин бәлки ғәрб дуняси рәһбәрлик қилмайдиған бир дуня тәртипи қурушни музакириләшти. Һалбуки, әркин-демократик хәлқара тәртип йәнила күчлүк һәм уюшқақ. Мәнчә, бу һаләтниң узақ давам қилиши асасән урушниң созулуши, украинаниң мушу әтиязда қайтурма һуҗум қозғиши вә ғәлибә қилишиға бағлиқ болуп қалди”.