Ottura asiya analizchiliri: rusiye we xitay öz meqsetliri üchün talibanlar bilen hemkarlishish yolini tutidu

Talibanlarning qatarda turushluq wekili abdughéni baradar bashchiliqidiki taliban wekiller ömiki. 2019-Yili 30-may, rusiye.

Yéqinqi waqitlarda afghanistan weziyitining dunya ammiwi axbarat wasitilirining, jümlidin rusiye metbu'atlirining asasiy témilirining birige ayliniwatqanliqi melum.

Afghanistandin amérika qoshma shtatliri eskerlirining chiqip kétishi hem shu munasiwet bilen talibanlar hujumlirining téximu küchiyip, eldiki weziyetning keskinlishishi hem uning qoshna ellerge tesiri, rusiye we xitayning afghanistan'gha nisbeten tutqan siyasiti, shuningdek Uyghurlarning talibanlargha chétishliqi oxshash mesililer etrapida bes-munaziriler kücheymekte.

Rusiye metbu'atliridin “Moskowskiy komsomoléts” ( moskwa komsomoli) gézitide élan qilin'ghan “Taliplar afghanistandiki hakimiyetni qolgha alghanda: térrorchilarning hujumi dawam qilmaqta” namliq maqalida rusiyelik herbiy mutexessis aléksandir mixaylowskiyning qarishi neqil keltürülgen. Uning periziche, mushu yili séntebir éyining axirighiche talibanlar pütkül elge igidarchiliq qilishi mumkinken. Bu jehette talibanlar özlirining qoshna memliketlerge tinchliqni xalaydighanliqini bildürüwatqan bolsimu, u sabiq sowét ottura asiya rayonida térrorluq heriketlerning küchiyip, weziyetning uzun waqitqiche keskinlishish mumkinlikini otturigha qoyghan.

“Nézawisimaya gazéta” ( musteqilliq géziti) da bérilgen “Béyjing térrorchilarning afghanistandin shinjanggha kirip kélishidin ensirimekte” namliq maqalidin melum bolushiche, xitay Uyghur élidin pakistan arqiliq hindi okyan'gha chiqidighan özining “Bir belwagh, bir yol” iqtisadiy layihesini qoghdash üchün taliplar bilen muzakiriler yürgüzüwatqaniken. Bu jehette pakistan ikki terepning yoshurun wasitichisi rolini atqurmaqta. Maqalida körsitilishiche, xitay talibanlarni iqtisadiy jehettin qollashqa wede bermekte we Uyghurlarni qollimasliqni telep qilmaqta.

Metbu'at inkasliridin melum bolushiche, afghanistan weziyiti rusiyenimu bi'aram qiliwatqan bolup, rusiye 2003-yildin buyan talibanlar herikitini térrorluq teshkilatlar tizimigha kirgüzgeniken.

Afghanistan weziyitini hel qilishning qandaq yolliri bar? bu merkiziy asiya memliketlirige xewp tughduramdu? rusiye we xitayning afghanistan weziyitige tutqan pozitsiyesi? néme üchün afghanistan weziyitide Uyghurlar tilgha élindi?

Siyasetshunas qehriman ghojamberdi ependining éytishiche, talibanlar afghanistandiki eng murekkep, yeni diniy, siyasiy we herbiy jehettiki küchlük heriket bolup, u kündin-kün'ge kücheymektiken. Omumen afghanistan weziyitining keskinlishishi birinchi nöwette ichki ehwalning turaqsizliqidin kélip chiqiwatqaniken.

U mundaq dédi: “Afghanistanning hazirqi hökümiti taliplar bilen ortaq til tépishalmaywatidu. Bu heriket intayin keng da'iride bolghanliqtin uning bilen til tépip, uni hökümetke élip kélish kérek. Melum derijide hakimiyetni bölüshüsh kérek. Bizning qattiq diqqet qilidighinimiz, taliplar wekilliri rusiyede tashqi ishlar ministiri bilen söhbet qildi. Rusiye axbarat wasitiliri shundaq xewer berdi: taliplar merkiziy asiya döletlirining chégrasigha bésip kirmeydu. Ikkinchi, xitay bizning dostimiz, dégen mesile chiqti. Taliplar text béshigha chiqip qalsa, men oylaymen, taliplar heqiqeten xitay bilen yéqin munasiwette bolushqa tirishidu, sewebi xitay meblegh salalaydu, yardem béreleydu”.

Qehriman ghojamberdi talibanlar hökümet béshigha kelgen teqdirde bashqa musulman memliketliri qatarida Uyghur mesiliside süküt saqlaydighanliqini, bashqimu köpligen mesililerde xitay bilen ortaq pikirge kélish éhtimalliqining barliqini bildürdi.

Qehriman ghojamberdi yene talibanlarning biwasite merkiziy asiya döletlirige tehdit bolmaydighanliqini ilgiri sürüp, mundaq dédi: “Emma bu intayin murekkep heriket. Uning ichide her xil küchler bar. Shu jümlidin özbékistan we tajikistanda islam döliti qurimiz dégen heriketler bar. Shu küchler taliplardin bölünüp chiqip, öz döletliri üchün xewp tughduridu. Xitay hetta siyasiy gherezlik bilen atalmish Uyghur térrorizmini asman'gha kötürüp, taliplar arisida Uyghurlar bar deydu. Buning hemmisi yalghan”.

Qazaqistanliq siyasetshunas ezimbay ghali afghanistandiki weziyetning heqiqetenmu intayin chigish we murekkep ikenlikini otturigha qoyup, mundaq dédi: “Méning oyumche, özbékistan, tajikistan, qirghizistanda taliplargha qarshi turidighan tégishlik herbiy küchmu yoq. Uninggha hetta yurt ichidin, bolupmu yashlardin qoshulup kétishi mumkin. Chégraning ikki teripidin bir-birige oq étish weqelirimu boldi. Taliplar radikal küchler bolghanliqtin ular bilen kélishimge kélish mumkin emes. Shuning üchün ularni herbiy küch bilenla yoqitish lazim. Ular bilen birer shertname tüzüshningmu ehmiyiti bolmisa kérek”.

Qirghizistanliq siyasetshunas rehim hapizof ependi amérika eskerliri afghanistandin chiqip ketkendin kéyin weziyetning qandaq bolidighanliqi toghriliq birer éniq pikir qilishning qiyin ikenlikini bildürüp, mundaq dédi: “Emma taliplar teripidin bu döletlerge qorqunch xewpi bar. Buni este tutushimiz kérek. Chünki bu döletlerning rehberliri taliplarning tesiridin özlirining memliketlirining ichki ehwalidin chöchümekte. Rusiye öz peytide taliplar herikitini térrorluq teshkilat dep élan qilghan bolsimu, bügünki künde rusiye mushu térrorluq teshkilat bilen yéqinda moskwada muzakirilerni yürgüzdi. Démek rusiye emeliyette bu teshkilatni resmiy étirap qildi”.

Rehim hapizof afghanistan weziyitining xitay üchün paydiliq ikenlikini tekitlidi.

Rehim hapizof talibanlar hakimiyet béshigha chiqqan teqdirde ularning Uyghur mesilisige we xitaygha qarita qandaq siyaset tutidighanliqining köp waqit ötmey ashkara bolidighanliqini bildürdi. Lékin, metbu'at uchurlirida qeyt qilinishiche, talibanlar xitay bilen hemkarlishidighanliqi we Uyghur qoralliqlirigha yol qoymaydighanliqini bildürgen. Bu dégenlik talibanlarning Uyghur mesiliside xitay terepte turidighanliqining béshariti idi.

Rehim hapizofning qarishiche, talibanlar merkiziy asiya memliketliri üchün chong xewp tughdurmaydiken. Emma her qandaq kütülmigen weziyetke teyyar bolush lazimken.