Хитай билән русийәниң ғәрбкә қарши қурған иттипақдашлиқ мунасивити вә уйғурлар

Хитай компартийәсиниң баш секритари ши җинпиң 22-март күни русийәдә елип барған 3 күнлүк зияритини ахирлаштуруп бейҗиңға қайтқан. Нөвәттә, ши җинпиңниң москва зияритиниң 2-күни, йәни 21-март күни русийә президенти виладимир путин билән кремлин сарийида ‍имзалиған 9 маддилиқ қошма ахбарати вә униң мәзмуни дуняниң диққәт нуқтисиға айланған.

Ши җинпиң москвада қилған сөзидә, “биз истиратегийәлик шерикчилик вә икки тәрәп мунасивитини чоңқурлаштуруш ахбаратиға имза қоюп, йеңи бир дәвргә елип кирдуқ” дегән. Русийә президентиниң көрситишичә, икки тәрәп арисида “барлиқ келишимләр һасил қилинған” болуп, москва билән бейҗиң арисидики иқтисадий һәмкарлиқ русийә үчүн “алдинқи мәсилә” икән.

Ши җинпиңниң украина уруши әвҗигә чиққан, хәлқара җинайи ишлар сот мәһкимиси русийә президенти үстидин тутуш буйруқи чиқарған бир вақитта русийәни зиярәт қилип, виладимир путин билән “омумйүзлүк истиратегийәлик шерикчилик мунасивитини чоңқурлаштуруридиғанлиқи”ни елан қилиши, болупму униң путинға “биз йүз йилдин бери көрүлүп бақмиған өзгиришкә биллә йетәкчилик қилимиз” дейиши, дуняда русийә билән хитай 1950-йиллардикидәк ғәрбкә қарши иттипақдашлиқ мунасивитигә кетип барамду, дегән соал пәйда қилмақта. Шундақла йәнә мәзкур һәмкарлиқниң оттура асия җумһурийәтлиригә, болупму америка ташқий ишлар министирлиқи “ирқий қирғинчилиқ һазирму давамлашмақта” дәп көрсәткән хитайниң уйғур районидики сияситигә көрситидиған тәсири диққәт қозғимақта.

Путин билән ши җинпиңниң 21-март күни имзалиған қошма ахбарати көп қетим ашкара тилға елинип тәнқид қилинған. Қошма ахбаратта хитай билән русийәниң иттипақлишип, ғәрбниң либерал демократийәсигә қарши күрәш қилидиғанлиқи, ғәрбниң демократийә, кишилик һоқуқни, дәп башқа дөләтләрниң сияситигә арилишишиға, ғәрбниң қиммәт қаришини башқиларға теңишиға қарши турудиғанлиқи, һәммә дөләтниң кишилик һоқуқ тәрәқиият йолини таллаш һоқуқи барлиқини илгири сүргән.

Қошма ахбаратниң диққәт қозғайдиған нуқтилириниң бири, униңдики терорлуққа аит мәзмунлардур.

Уйғурларға қарита “терорлуқ” вә “диний ашқунлуқ”қа қарши турушни баһанә қилип, “ирқий қирғинчилиқ” қилиш билән әйиблиниватқан хитайниң, русийә билән имзалиған қошма ахбаратида “терорлуқ вә радикал тәшкилатлардин пайдилинип, башқа дөләтләрниң ичкий ишлириға арилишишқа вә гео-сиясий мәқсәтләрни ишқа ашурушта қоллишнишқа қарши турудиғанлиқи” тәкитләнгән.

Ши җинпиң русийә-хитай истиратегийәлик шерикчилик мунасивитини чоңқурлаштуруп, “йеңи бир дәвргә киргәнлики”ни қәйт қилған болсиму, лекин мутәхәссисләр русийә билән хитайниң иттипақдашлиқ мунасивити қурушиға гуман билән қарайдиғанлиқини билдүрмәктә. Нупузлуқ уйғуршунас, оттура асия мәсилилири мутәхәссиси, америка җорҗи вашингтон университетиниң профессори шан робертсниң қаришичә, русийә билән хитайниң рәсмий иттипақдашлиқ мунасивити қурушиға ишәнмәйдикән.

Шан робертс 22-март зияритимизни қобул қилғанда мундақ диди: “мән русийә билән хитайниң рәсмий иттипақдашлиқ мунасивити тәшкил қилишиға ишәнмәймән. Лекин ‍улар бәзи ортақ нишанларға игә, болупму хәлқара тәртипкә бузғунчилиқ қилиш, американиң хәлқаралиқ күчини аҗизлитишта ортақ нишани бар. Лекин уларниң ортақ ахбаратнамисидә диққәт қозғайдиған нуқта, оттура асия дөләтлириниң игилик һоқуқиға капаләтлик қилишни тәкитлишидур. Бу, бәлким хитайниң русийәниң украинаға қилған таҗавузчилиқини қазақистанғиму қилмаслиқни тәләп қилиши билән мунасивәтлик болуши мумкин.”

Шан робертсниң ейтишичә, русийә билән хитай, американиң хәлқара өлчәмләрдә көп сөз қилмаслиқини үмид қилидикән. Шан робертс мундақ деди: “һәр иккилиси мәлум дәриҗидә охшимайдиған сәвәбләрдин американиң хәлқара қаидә-‍өлчәмләрдә, болупму кишилик һоқуққа мунасивәтлик мәсилиләрдә аз сөзлишигә капаләтлик қилишни халайду. Болупму долларниң хәлқаралиқ пул бирлики болуши мәсилисидә техиму шундақ.”

Қошма ахбаратта йәнә американиң йәр шари истиратигийәлик орунлаштуруши тәнқидлинип, униң қирғинчилиқ характерлик қоралларни кеңәйтмәсликкә капаләтлик қилиши, ядро-биологийәлик қоралларни контрол қилиш әһдинамисиға әмәл қилиши, бәзи дөләтләрниң аләм бошлуқини һәрбий ишларда қоллинишиға қарши турудиғанлиқи билдүрүлгән, шундақла американиң “тинч ‍окян истиратегийәси” тәнқидләнгән.

Илгири сабиқ совет қизил армийәсидә подполковник болуп вәзипә өтигән қазақистанда турушлуқ уйғур сиясәт тәтқиқатчиси қәһриман ғоҗәмбәрди әпәндиниң 22-март зияритимизни қобул қилғанда ейтишичә, икки дөләт йеқинлашқандәк қилсиму, лекин уларниң оттурисида йәнила нурғун йошурун ‍ихтилаплар мәвҗут икән. Русийә-хитай мунасивити 1950-йиллардики иттипақдашлиқ шәклидә әмәс, һазирқидәк истиратегийәлик шерикчилик шәклидә болидикән.
У йәнә хитайниң русийәгә бәк йеқинлишиши бәдәлсиз болмайдиғанлиқи, әгәр у русийәгә бәк йеқинлишип уни қорал билән тәминлисә, ғәрбниң җазасиға дуч келиши мумкинликинини билдүрди.

Униң көрситишичә, хитайниң русийә билән болған чоңқур истиратигейәлик шериклик мунасивитиниң хитайниң уйғур районидики конкирет сиясәтлиридә ипадилиниши, униң райондики “ирқий қирғинчилиқ” сияситиниң йәнә бир мәзгил давамлишишиға йол ачсиму, бирақ бу хәлқарада ғәрбниң уйғурларни қоллишини техиму күчәйтиши мумкин икән.

Лекин профессор шан робертсниң қаришичә, русийә хитайниң уйғур районидики сияситигә хирис қилмисиму, әмма русийәниң украинаға қораллиқ таҗавуз қилип, хәлқара қанунға хилаплиқ қилғанлиқини етирап қилған дөләтләр қанчилик көпәйгәнсери, хитай русийәгә қанчилиқ йеқинлашса, униңға шунчилиқ зиянлиқ икән.

Шан робертс мундақ деди: “русийә хитайниң уйғур районидики сияситигә хирис қилмайду. Бу вәзийәт бу әһвалниң йүз бәрмәйдиғанлиқиға ишәндүрмәктә. Мән қандақла болмисун, буниң йүз бериш еһтимали көп, дәп қаримаймән. Шуңа, шу нәрсини тәкитләп өтүш муһим, дәймән, дуняда қанчә көп дөләт русийәниң украинаға қораллиқ һуҗум қилип, хәлқара қанунға хлаплиқ қилғанлиқини етирап қилса, бу хил етирап хитай русийәгә йеқинлашқансери униң образиға, болупму униң явропа вә америкадики образиға шунчилик зиян йәткүзиду.”

Мәлум болушичә, кремлин сарийидики учришишта русийә президенти путин ши җинпиңниң украина кризисини һәл қилиш тоғрисидики 12 маддилиқ пиланини украина тоқунушини тинчлиқ билән һәл қилишниң асаси қилишқа болиду, дегән. Лекин америка ши җинпиңниң пиланини рәт қилған. Американиң көрситишичә, ши җинпиңниң пилани русийәниң ишғал астидики украина земинлирида өзини техиму мустәһкәмләп, путинниң русийә армийәсини қайта тәшкиллишигә вақит яритип беридикән.

Ақсарайниң москвадики учришишқа билдүргән инкасида, хитайниң мәйданиниң тәрәпсиз әмәсликини, бейҗиңниң русийәгә украинаниң игилик һоқуқидики земинлардин қошун чекиндүруп урушқа хатимә бериш үчүн бесим ишлитишини тәләп қилған. Мәлум болушичә, русийә билән хитай йәнә сибирийә 2-газ туруба йоли қурулушини елип берип, моңғулийә арқилиқ хитайни йилиға 50 милярд куб метир тәбиий газ билән тәминләш келишимни һасил қилған. Шундақла “көп тәрәплик, баравәр вә очуқ-ашкара йәр шари тор башқуруш системиси қуруп, барлиқ дөләтләрниң бу җәһәттики игилик һоқуқи вә бихәтәрликини қоғдашни қоллайдиғанлиқи”ни ейтқан.